"Quả thật tôi rất tần ngần khi được báo tin và rất phân vân hôm nay khi được đứng đây để nhận giải thưởng cao quý này của Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh, giải thưởng hằng năm tôi vẫn hết sức trân trọng theo dõi, biết rõ cho đến nay nó đều đã được trao cho những bậc cao minh, tài năng đức độ và có đóng góp rất lớn.

Còn tôi thì không có tác phẩm hay công trình nghiên cứu nào cả, về văn hóa giáo dục cũng như về các lĩnh vực khác.

Phóng to

Bán hoa đăng ở phố cổ Hội An - Ảnh: Nam Trân

Tôi đến đây như kẻ trắng tay. Tôi chỉ là một người thực hành, hằng ngày làm những việc cụ thể, cố gắng cho đúng và có ích, xứng đáng với cái thành phố vô cùng yêu quý của mình. Nhưng quý anh trong Ban Tổ chức bảo: Tác phẩm của anh là Hội An, tác phẩm ấy quá đẹp, quá xứng đáng để được trao giải.

Đúng Hội An là tác phẩm thật đẹp, song làm sao tôi lại dám coi tác phẩm ấy là của riêng mình. Đấy là thành tựu của hàng vạn hàng triệu con người, không chỉ ở thế hệ này mà qua nhiều thế hệ, ít ra là từ bốn năm trăm năm nay, từ khi Hội An là thương cảng mở đầu tiên của Đàng Trong để giao tiếp với toàn thế giới rộng lớn, để người Việt thực nghiệm cuộc toàn cầu hóa đầu tiên của mình. Và lịch sử đã chứng minh ở Hội An cuộc toàn cầu hóa ấy đã thành công, cho đến bây giờ.

Tôi may mắn được là một con sóng nhỏ trong dòng chảy cũng nhiều trầm luân mà luôn trong lành của bao thế hệ ấy. Một đứa con bình thường của Hội An, từ khi biết suy nghĩ hầu như không ngày nào đêm nào không vừa hạnh phúc vừa trằn trọc suy nghĩ về vẻ đẹp đó, đầy tự hào mà cũng đầy ưu tư, cố cắt nghĩa nó, và chắc sẽ mãi mãi không bao giờ cắt nghĩa được cho tường tận.

Tôi cũng thường nghĩ tại sao hiện tượng Hội An trông chừng rõ ràng vậy, mà lại cũng khó cắt nghĩa đến thế? Chắc là vì nó là văn hóa, văn hóa của con người. Mà có lẽ không có gì khó cắt nghĩa hơn là văn hóa, tôi nghe nói có đến hơn ba trăm định nghĩa về văn hóa, chính là vì thế chăng.

Hình như Hội An có điểm này rất giống với văn hóa: có thể kể về nó rất nhiều, đến bất tận, nghĩa là nhặt ra từng khía cạnh thú vị, cũng là quan trọng của nó, nhưng nói một điều gì để bao quát hết được về nó thì hầu như không bao giờ làm được. Nó vừa là những cái đó vừa là một cái gì đó khác, hình như sẽ rất giản dị nếu ta nói ra được, nhưng cũng thật khó thốt cho nên lời. Vậy nên hôm nay xin cho phép tôi kể một câu chuyện nhỏ rất bình thường ở Hội An, có thể giúp ta suy nghĩ thêm hình như không chỉ về Hội An, mà cả về văn hóa, cũng không chỉ văn hóa Hội An, mà là văn hóa nói chung.

Một trong những món ăn được nhiều người ưa thích ở Hội An là món chè đậu ván của hai chị em nghèo, chỉ bán về đêm, khoảng từ chín, mười giờ, cho đến đúng khuya. Người chị gánh gánh chè nhẹ tênh từ trên đầu phố thong thả đi xuống, người em gánh cũng nhẹ tênh từ cuối phố thong thả đi lên, tới lúc gặp nhau thì chè vừa hết, và cảnh cửa cuối cùng của những ngôi nhà cổ phố Hội cũng vừa khép lại.

Chè đậu ván của hai bà đặc sắc ở chỗ nước thì trong veo không chút gợn mà ngọt thanh và dịu, còn các hạt đậu thì mịn bâng mà lại còn nguyên, không hề vỡ, thậm chí một vết rạn nứt nhỏ cũng không. Bỏ vào miệng cứ thế mà tan ra lúc nào không hay nên tưởng cứ còn đó mãi trên lưỡi…

Bí quyết của món chè này, theo tôi được biết, là ở cách pha nước đường: hai bà dùng loại đường bát vốn quen thuộc ở các làng quê xứ Quảng, không biết quý vị đã biết thứ đường ấy chưa, nước mật trong chảo còn ở trạng thái thô nhất, chưa lọc chút tạp chất nào, đang sôi sùng sục, chín tới một độ nào đó thì được đổ ra những cái bát cũng thô như vậy, để cho nguội đi, đặc quánh lại, màu đen xỉn, hai bát đường úp vào nhau, quấn rơm và đem bán ở chợ, hoặc bán cả cặp, hoặc từng bát, cũng có khi chẻ ra từng góc bán cho các bà mẹ đi chợ mua quà về cho con.

Loại đường quê mùa nhất, thô sơ nhất, nghèo hèn nhất, bình dân nhất, đứng ở bét bảng xếp hạng của họ nhà đường. Đường ấy pha với đường phèn, tức là nghịch lý tột cùng, đường phèn đứng đầu bảng chót vót, là kim cương của đường, là đường vua, quý phái, vương giả. Chính sự pha trộn bất ngờ, tài tình và mầu nhiệm, mà cũng giản dị ấy của hai bà bán chè đêm Hội An đã tạo nên bí quyết của chè đậu ván kỳ diệu là đặc sản lâu đời của thành phố chúng tôi.

Tất nhiên hai chị em bà bán chè vô danh những đêm khuya phố Hội không hề nói, thậm chí chắc cũng không hề biết đến từ “bí quyết”, càng không nghĩ về triết lý chè của hai bà. Bởi vì quả thật ở đây có một triết lý sâu xa, và cái triết lý ấy đã thấm đâu đó trong máu của hai bà, của mỗi con người Hội An.

Tôi cho triết lý cơ bản, hay là bản lĩnh chủ yếu của Hội An là vậy, đã giúp thành phố chúng tôi trải bao trầm luân và thách thức, cả những thách thức gay gắt và hỗn hào hôm nay của kinh tế thị trường đang hoang dã, vẫn vừa đi được cùng thiên hạ, không đến mức ở những hàng sau, và vẫn bình tĩnh là mình trong biến đổi không ngừng. Đó là bản lĩnh kết hợp được một cách hoàn toàn, nhẹ nhàng như không, những đối lập gay gắt nhất, cực đoan nhất, để làm ra cái kỳ diệu bình thường hay cái bình thường kỳ diệu. Kết hợp tuyệt đối và tuyệt vời đường tối hạ cấp với đường tối cao cấp để tạo nên tác phẩm chè đậu ván lạ lùng vừa bình dân vừa quý phái.

Vâng, văn hóa Hội An là vậy, văn hóa non nửa thiên niên kỷ nay cư dân Hội An đã kiên trì và tinh tế tạo được cho mình là vậy, bình dân mà quý phái, quý phái mà bình dân, giản dị mà sang, sang trong giản dị. Người Hội An buôn bán năng nổ, nhà nghiên cứu Li Tana nói: Cách đây bốn thế kỷ, người dân Hội An đã sống chủ yếu bằng dịch vụ. Họ bặt thiệp và sành sõi. Nhưng họ cũng thong dong, biết và thích sống chậm, lại thật thà (lại một kết hợp đối nghịch nữa: sành sõi với thật thà). Họ muốn giữ cho thành phố của mình yên tĩnh mà năng động. Ở đây nữa cũng lại có sự kết hợp tự nhiên giữa hai mặt như rất đối lập mà người Hội An biết hóa giải thành công: họ muốn có một không gian sống thư thái, an bình, đồng thời cũng lại biết trong thế giới quá rối động ngày nay một không gian như vậy chính là sản phẩm hay nhất, có giá trị cao nhất họ có thể bán cho khách du lịch bốn phương. Và họ giàu lên, bằng chính những đức tính tích lũy lâu dài và độc đáo của Hội An. Có lẽ có thể nói một cách hơi lạ: văn hóa theo cách người Hội An tạo được trong mấy trăm năm qua, đối với họ là một lối sống, một hạnh phúc được sống như vậy, đồng thời cũng là một món hàng quý họ đem mời khách. Không có mâu thuẫn, xung khắc nào.

Xin nói thêm một hóa giải khác, về chuyện nhập cư. Nói cho đúng, suốt lịch sử Hội An là lịch sử nhập cư. Người Trung Quốc, người Nhật Bản, người Hòa Lan, người Bồ Đào Nha, người Tây Ban Nha, rồi người Pháp… Có người đến rồi đi, nhiều người ở lại. Đều Hội An hóa cả, để thành người Việt Hội An hôm nay. Người ta vẫn nói Hội An có một sức đồng hóa rất mạnh. Nhưng mà… ai “hóa” ai? Chẳng ai cả, người ta “hóa” lẫn nhau.

Theo nghĩa nào đó ở đây là một “hiệp chúng quốc” vừa rất chung vừa rất riêng, do tất cả những người tứ chiếng ấy tạo nên. Tôi xin thưa điều đó ngày nay vẫn đang tiếp tục ở Hội An. Nhiều ông bà tây đầm đang đến, ở lại Hội An, và chẳng bao lâu, Hội An hóa, nhiễm đặc Hội An. Con cháu những người tứ chiếng từng tạo nên tính cách và bản lĩnh của Hội An hôm nay đang Hội An hóa các ông tây bà đầm mới. Hội An không sợ cái lạ, mà cũng không vồ vập với cái lạ. Bình tĩnh và tự tin, do tự tin. Thư thả. Tự tin ở bản lĩnh hóa giải từ tốn mà hiệu quả của mình.

Chắc chắn sẽ sai sót không nhỏ nếu không nói rằng Hội An là bộ phận máu thịt của Quảng Nam, là cửa ngõ nơi Quảng Nam hội tụ gần như toàn bộ sức mạnh và bản lĩnh của mình để cho thế mở cửa trong cuộc toàn cầu hóa tiên phong thay mặt đất nước của Xứ Quảng thành công. Quảng Nam hay cãi, người Hội An cũng không tránh được cái thói ấy. Chắc cũng không khó hiểu: cách đây mấy thế kỷ, từ sau Lê Thánh Tông, nhất là từ Nguyễn Hoàng, chính những người quyết từ bỏ một chế độ phong kiến đã thối rữa ở phía bắc, cãi lại cái xã hội không còn sống được nữa, đã rong ruổi vào đây để cùng nhau mở mang xứ đất được đặt tên rất hay là Quảng Nam, mở rộng về phương Nam, cho một cuộc sống và một cách sống mới, của mình và của dân tộc.

Hội An là con của xứ Quảng, có lẽ chỉ khác cha mẹ một nét nhỏ, cái thói hay cãi bướng bỉnh mà cần thiết, mà ngày nay ta gọi một cách hàn lâm là phản biện ấy, nó biết thể hiện nhỏ nhẹ hơn đôi chút, duyên dáng và đẹp hơn, nên cũng thường thuyết phục hơn. Nó biết pha đường phèn với đường bát đen. Nó coi trọng cái sang. Và cái đẹp. Quan trọng là phải đẹp. Và nó lấy sự tri túc để giữ bền vững cho cái đẹp. Nhất là trong vòng quay xô bồ của cuộc sống hôm nay mà nó cũng không thể đứng ngoài.

Xin nói trong phát triển vừa qua và hiện nay, chúng tôi chủ trương và nhân dân Hội An thường nhắc chúng tôi phải dằn ước muốn tăng GDP để tránh đổ vỡ. Tôi nghe ở một nước nào đó, thật hay, người ta tính GDP hạnh phúc. Cũng là một bài toán nữa mà Hội An phải hóa giải: giữa tăng trưởng đồng tiền và tăng trưởng hạnh phúc. Tôi nghĩ tôi có thể nói bài toán đó, Hội An có thể hóa giải được. Xin hứa ở đây, trên diễn đàn văn hóa vào loại đẹp nhất của đất nước này.

Xin hứa, vì cũng như mỗi người dân thành phố quê tôi, tôi biết Hội An là của mọi người, là thành tựu văn hóa, là tài sản chung của đất nước. Giải thưởng hôm nay được trao cho người mang tên tôi, như một đại diện, cũng là vì thế. Mỗi người Hội An biết rõ trách nhiệm tinh thần ấy của mình. Nên thay mặt bà con quê mình, xin hứa.

Xin cám ơn!

*Tựa do TTO đặt