Tiễn biệt ông - một họa sĩ tài danh, Tuổi Trẻ giới thiệu bài viết của nhà văn Tô Nhuận Vỹ.

Trong phút giây đau buồn khi nghe tin anh ra đi, tôi muốn thầm nói đôi lời tiễn anh về chốn vĩnh hằng mà không sao nói được...

Nói gì về anh? Viết gì về anh? Người ta đã nói, đã viết quá nhiều rồi. Chúng tôi cũng đã viết, đã nói không ít về anh. Về Bàn chân Giao Chỉ, về Hạt gạo Trường Sơn, về Ngựa, về Mèo, về Mắt, về Thiền xanh, về Tranh hai mặt, về Nghệ thuật sắc không, về Tấn tuồng nhân loại, về Cõi người ta, về Không gian Lê Bá Đảng, về Hàng rào mỹ thuật trên chính vùng đất ngày xưa người Mỹ xây dựng hàng rào điện tử McNamara, về các đài liệt sĩ theo mô hình thành Cổ Loa trên khắp đất VN...

Tôi lần giở từng lá thư anh gửi cho tôi từ buổi sơ giao cho tới ngày anh còn có thể cầm bút, những câu chữ chân chất, đất cát, bộc trực đẫm chất làng quê.

Về dự tính Bức tranh khổng lồ trên vùng Bàu Hồ, anh viết: “Tôi đã đọc lui đọc tới hai ba lượt thư anh. Anh có lý. Vì đây là “có một không hai”. Tôi cũng biết tôi được ưu đãi hơn ai hết. Nhưng anh để tôi nói rõ ý kiến của tôi là: muốn làm một cái chi ở Huế chưa hề đâu có, để làm giàu cái văn hóa Huế và dựng lên một cái chi mà chưa ai có, cho đến cả Trung Hoa, Thái Lan, Miến Điện, Nhật Bản... mà cũng không có, là: một tranh rất lớn nằm ngửa trên mặt đất, con người có thể dạo chơi trên tranh (với giày mềm thuê của tôi). Anh cần nói rõ ý định của tôi với lãnh đạo. Những ý nghĩ tham lam của tôi là làm sao để Huế trở nên một kinh đô mỹ thuật” (thư ngày 5-3-2008).

Thụy Khuê viết về dự tính này của anh: “Ông muốn dựng Cõi người ta trên đất Huế, tâm của đất Việt”. Lãnh đạo Thừa Thiên - Huế đã ủng hộ ao ước lớn này của anh; tiếc rằng bởi nhiều lý do, dự án này chưa thực hiện được.

Tôi nhớ tới lời của họa sĩ Trần Khánh Chương - chủ tịch Hội Mỹ thuật VN - đã nói trong một bộ phim về anh gần đây: “Lê Bá Đảng có tác phẩm gần như ở tất cả các thể loại của mỹ thuật và với thể loại nào ông cũng ở đỉnh cao”.

Và không ít lần anh viết cho tôi về quãng thời gian anh vẽ tranh chống giặc. Anh viết: “...Hồi còn nghèo, phải vẽ để kiếm ăn từng bữa, giữa một xã hội rất bỡ ngỡ làm người VN giữa bọn giặc. Từ ngày đầu kháng chiến chống Pháp cho đến chống Mỹ là tôi hoàn toàn vẽ tranh chống giặc, may là nhà tôi để cho tôi tự do, ít tiền nhưng lo đủ sơn, cọ, giấy, vải để tôi vẽ tranh chống giặc. Nhiều tranh tôi trang trí Đại sứ miền Nam hồi ấy, (tranh) về nhà những người yêu nước và yêu tranh Lê Bá Đảng về chuyện chống giặc... Không phải kể lể khoe khoang nhưng nếu có dịp nên cho mọi người VN biết là chúng tôi ở nước ngoài nhưng đã giúp vào chống giặc cùng bà con bên nhà...”.

Tôi muốn nói, và khẳng định, điều này: Chính vì luôn đau đáu nỗi niềm thương nước, luôn khát khao một nước VN độc lập và thống nhất, Lê Bá Đảng (và cả Điềm Phùng Thị) thủy chung với Hồ Chí Minh. Thủy chung trọn đời.

Năm ngoái, đoàn làm phim Từ Bích La đến sông Seine của đạo diễn Đặng Nhật Minh, Lê Cẩm Tế, nhóm bạn Pháp và tôi phải tranh thủ quay bất cứ hình ảnh nào của anh, bất cứ câu nói nào mà anh còn có thể nói, để chắt ra, lọc ra từng mét phim về anh, bởi anh đã quá yếu rồi. Vậy mà hôm từ mộ con trai anh trở lại nhà anh, cả đoàn sững ra. Anh ngồi dựa vào góc salon, dưới chân là cái túi đựng một bộ áo quần. Hỏi anh tính làm chi đó, anh có vẻ ngạc nhiên: “Đi về làng Bích La mình chớ làm chi nữa!”.

Nào anh, cùng chúng em đi về làng mình đi anh...

Tác phẩm Bàn chân Giao Chỉ - Ảnh: Ngọc Hiển

Tác phẩm Hạt gạo, đồng thời là vọng gác bảo vệ Trung tâm nghệ thuật Lê Bá Đảng tại Huế - Ảnh: Thái Lộc

Tác phẩm Cõi người ta - tác phẩm độc bản mà Lê Bá Đảng cho biết: “Đây là một loại tranh rất quan trọng đối với tôi. Yêu cầu tỉnh Thừa Thiên - Huế gìn giữ cẩn thận cho con cháu mai sau!” - Ảnh: T.L.