Minh họa: DAD

Từ vụ án này, vấn đề pháp lý đặt ra là Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành quy định quyền im lặng như thế nào? Quyền thực hiện quyền im lặng của bị can, bị cáo đến đâu?...

Cần tôn trọng “quyền im lặng”

Ông Bùi Quang Sơn, phó chánh án TAND tỉnh Bến Tre, cho biết trong Bộ luật tố tụng hình sự sửa đổi 2003 tuy quyền im lặng chưa được quy định, nhưng Hiến pháp 2013 và Bộ luật tố tụng hình sự 2015 (mới được thông qua, nhưng những điều khoản có lợi cho bị can, bị cáo đã được áp dụng) có quy định trong những điều luật cụ thể về việc bị can, bị cáo không khai báo, mà chúng ta hiểu đó là “quyền im lặng”.

"Tại khoản 2 của điều 59, khoản 2 điều 60, khoản 2 điều 61 quy định người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền trình bày lời khai, trình bày ý kiến, không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội”.

Như vậy, có thể hiểu người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền tự chủ khai báo. Họ có thể không buộc phải khai báo cũng như không buộc phải nhận mình có tội trước cơ quan tiến hành tố tụng. Quy định này có thể coi chính là quyền im lặng để bảo vệ bị can, bị cáo trước những lời khai có thể gây bất lợi cho họ” - ông Sơn nói.

Giải thích về quyền này, luật gia Nguyễn Tấn Thi (Hội Luật gia TP.HCM) cho rằng quyền im lặng là một quyền được bị can, bị cáo lựa chọn. Khi họ đã yêu cầu áp dụng quyền im lặng đối với mình thì các cơ quan tố tụng cần tôn trọng.

Cũng theo luật gia Thi, khi bị can giữ quyền im lặng thì những lời khai của bị can trước cơ quan điều tra sẽ được sử dụng làm căn cứ để buộc tội bị can trước tòa án mà không thể thay đổi trừ khi có những chứng cứ khách quan khác bác bỏ hoàn toàn lời khai của bị can, bị cáo.

Im lặng cả khi ra tòa

Trong vụ án hoa hậu Phương Nga lừa đảo chiếm đoạt tiền của Cao Toàn Mỹ, tại phiên tòa sơ thẩm lần 2, Nga tiếp tục xin được giữ quyền im lặng với cả phần xét hỏi của HĐXX và đại diện cơ quan công tố. Lý do Nga đưa ra, là mọi lời khai đã được khai trong phiên tòa trước, do đó sẽ không khai thêm nữa.

Nói về vấn đề này, trung tướng Trần Văn Độ - nguyên phó chánh án TAND tối cao - cho rằng tại khoản 4 điều 209 Bộ luật tố tụng hình sự sửa đổi 2003 có quy định về việc bị cáo không khai báo trong phần xét hỏi của phiên tòa.

Theo đó, điều luật này quy định tại phiên tòa, trong giai đoạn xét hỏi nếu bị cáo không trả lời các câu hỏi thì HĐXX, kiểm sát viên, người bào chữa... tiếp tục hỏi những người khác và xem xét vật chứng, tài liệu có liên quan đến vụ án.

Như vậy, kể cả khi phiên tòa được mở thì bị cáo cũng có quyền từ chối không trả lời về những câu hỏi của tòa. Tất nhiên, với những câu hỏi có lợi cho bị cáo để có thể chứng minh bị cáo không phạm tội thì bị cáo trả lời.

Tuy nhiên, nếu bị cáo không khai báo thì HĐXX có thể sử dụng những lời khai khác phù hợp với bằng chứng khách quan của vụ án để xét xử.

“HĐXX có thể căn cứ vào các lời khai khác và bằng chứng của vụ án, nếu đủ căn cứ buộc tội thì buộc tội, còn không đủ căn cứ buộc tội thì phải trả hồ sơ hoặc tuyên bị cáo không phạm tội” - trung tướng Độ nói thêm.

Sử dụng lời khai nào?

Trong khi đó, luật sư Hoàng Cao Sang (Đoàn luật sư TP.HCM) cho rằng việc bị cáo Nga sử dụng quyền im lặng trong phiên tòa công khai, kể cả không khai báo với luật sư bào chữa cho mình, là đã hiểu sai về quyền im lặng.

Vị này cho rằng tại phiên tòa là cơ hội để bào chữa cho mình thì bị cáo lại im lặng, như vậy là tự đánh mất quyền bào chữa.

Tuy nhiên, thạc sĩ Vũ Thị Xuân Nhuệ - kiểm sát viên Viện KSND TP.HCM - cho rằng tất cả lời khai của bị cáo và bằng chứng chứng minh nếu được thu thập hợp pháp đều được sử dụng tại phiên tòa.

Bà Nhuệ còn khẳng định lời khai của bị cáo tại phiên tòa sơ thẩm được mở trước đó cũng sẽ được sử dụng vì nó là lời khai hợp pháp.

Trách nhiệm của HĐXX là đánh giá những lời khai đó với những chứng cứ, lời khai, vật chứng khác thu thập được trong quá trình điều tra truy tố xét xử để đưa ra phán quyết của mình.

Điều 64 Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành quy định: chứng cứ là những gì có thật, được thu thập theo trình tự, thủ tục do bộ luật này quy định mà cơ quan điều tra, viện kiểm sát và tòa án dùng làm căn cứ để xác định có hay không có hành vi phạm tội.

Luật hiện hành cũng quy định chứng cứ được xác định bằng vật chứng, người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo...

“Như vậy, biên bản phiên tòa là một trong những chứng cứ quan trọng để xem xét tiếp vụ án trong trình tự tiếp theo của thủ tục tố tụng. Nếu bị cáo nhất quyết không khai tại phiên tòa thì lời khai của bị cáo đã khai trước phiên tòa sơ thẩm và được ghi vào biên bản của vụ án là một nguồn chứng cứ để xem xét, đánh giá” - một thẩm phán tòa hình sự TAND TP.HCM kết luận.