Phóng to

Khi sử dụng báo cáo tài chính để dự đoán tương lai DN trong định giá cổ phiếu thì nhà phân tích thường có cái nhìn thiên về tài chính và kinh doanh

Bài viết này không bàn về khía cạnh chất lượng kiểm toán ở Việt Nam và tính minh bạch của các báo cáo tài chính được công bố trên thị trường, mà tập trung vào thảo luận một số khía cạnh cơ bản của chế độ kế toán Việt Nam cũng như ảnh hưởng của nó đến thông tin tài chính mà nhà phân tích cần xử lý trước khi sử dụng trong định giá cổ phiếu.

Khái quát

Các nhà phân tích cơ bản thường xác định giá trị cổ phiếu bằng quy trình gồm năm bước sau:

- Tìm hiểu ngành nghề kinh doanh: đánh giá triển vọng của ngành nghề, lợi thế cạnh tranh và chiến lược của DN để phát triển ngành nghề đó. Các nhà phân tích sử dụng những thông tin này kết hợp với phân tích báo cáo tài chính để dự đoán triển vọng trong tương lai của DN.

- Dự đoán triển vọng của DN: dự đoán doanh thu, lợi nhuận, dòng tiền và dự đoán tình hình tài chính. Đây là dữ liệu cơ bản cần thiết cho các mô hình định giá cổ phiếu.

- Lựa chọn mô hình định giá thích hợp.

- Sử dụng các dữ liệu dự đoán để định giá cổ phiếu dựa trên mô hình đã chọn.

- Kết luận và đưa ra quyết định đầu tư hoặc khuyến nghị đầu tư.

Chúng ta có thể nhận thấy thông tin tài chính đóng một vai trò quan trọng trong quy trình xác định giá trị cổ phiếu nêu trên. Thông thường, việc dự đoán triển vọng của DN được thực hiện dựa trên phân tích và đánh giá các thông tin tài chính hiện tại và quá khứ. Vì vậy, chất lượng của thông tin tài chính, phần lớn được phản ánh trong các báo cáo tài chính, có ảnh hưởng đáng kể đến độ tin cậy của kết quả định giá.

Giới hạn của thông tin tài chính trong báo cáo tài chính

Chất lượng của thông tin tài chính được quyết định bởi các yếu tố chính sau:

- Hệ thống kế toán mà DN đang áp dụng trong việc ghi chép giao dịch và lập báo cáo tài chính. Một hệ thống kế toán được xây dựng và ban hành phù hợp với nền kinh tế thị trường sẽ tạo nền tảng để các báo cáo tài chính phản ánh một cách nhất quán và đầy đủ về tình hình tài chính và kết quả hoạt động kinh doanh của DN dựa trên các quy ước và nguyên tắc được công nhận rộng rãi.

- Tính minh bạch trong việc lập và trình bày báo cáo tài chính. Các báo cáo tài chính được kiểm toán hoặc soát xét thường có tính minh bạch cao hơn so với các báo cáo tài chính chưa được kiểm toán hoặc chưa được soát xét.

Bài viết này không bàn về khía cạnh chất lượng kiểm toán ở Việt Nam và tính minh bạch của các báo cáo tài chính được công bố trên thị trường, mà tập trung vào thảo luận một số khía cạnh cơ bản của chế độ kế toán Việt Nam cũng như ảnh hưởng của nó đến thông tin tài chính mà nhà phân tích cần xử lý trước khi sử dụng trong định giá cổ phiếu.

Lưu ý, khi báo cáo tài chính đã được kiểm toán viên đưa ra ý kiến chấp nhận toàn phần thì điều này có nghĩa là dựa trên các thủ tục kiểm toán, kiểm toán viên xác nhận rằng các báo cáo tài chính đã phản ánh trung thực và hợp lý tình hình tài chính, kết quả hoạt động kinh doanh và tình hình lưu chuyển tiền tệ của DN dựa trên chế độ kế toán mà DN đang áp dụng. Tuy nhiên, các chế độ kế toán dù được cập nhật thường xuyên cũng khó thể theo kịp sự phát triển của thị trường, vì vậy nhiều nghiệp vụ kinh tế - tài chính khi được hạch toán theo chế độ kế toán hiện hành có thể không phản ánh đúng bản chất thực của nghiệp vụ.

Ngoài ra, khi sử dụng báo cáo tài chính để dự đoán tương lai DN trong định giá cổ phiếu thì nhà phân tích thường có cái nhìn thiên về tài chính và kinh doanh, trong khi đó các quy định về kế toán thường được xây dựng dựa trên nguyên tắc thận trọng, đôi khi mang tính cứng nhắc.

Các thông tin tài chính được trình bày cũng như các báo cáo tài chính được lập dựa trên những dữ liệu về giao dịch đã xảy ra và được phản ánh theo các nguyên tắc quy ước. Ví dụ, phần lớn các ghi chép phản ánh những giao dịch đã phát sinh hoặc hệ quả của giao dịch đã phát sinh dựa trên nguyên tắc "giá vốn", nhưng một số khoản mục lại được thể hiện tại ngày báo cáo theo giá thị trường.

Chính vì vậy, người sử dụng thông tin cần phải tìm hiểu kỹ các nghiệp vụ quan trọng và thực hiện một số điều chỉnh cần thiết để đưa các thông tin tài chính từ số liệu kế toán thuần túy sang một "hình thái mới" để có được bức tranh phù hợp hơn về kết quả hoạt động kinh doanh và tình hình tài chính của DN cho phù hợp với mục đích phân tích và định giá của mình.

Các lưu ý liên quan đến thông tin tài chính trình bày trong báo cáo tài chính

Nhà phân tích cần phải hiểu rõ các thông tin chung liên quan đến nghiệp vụ và số dư, sau đó đi vào các khía cạnh chi tiết để đánh giá tính thích hợp của việc đo lường, đánh giá và ghi chép các nghiệp vụ và số dư này, từ đó đưa ra các quyết định điều chỉnh hoặc sắp xếp lại số liệu tài chính cho phù hợp với mục đích và mô hình phân tích. Sau đây là các khía cạnh cơ bản cần lưu ý:

A. Thuyết minh báo cáo tài chính và công bố thông tin

Khi đọc báo cáo tài chính, nhà phân tích cần lưu ý rằng có những thông tin rất quan trọng, chỉ có thể tìm thấy được trong phần thuyết minh báo cáo tài chính. Thành phần chủ yếu của thuyết minh báo cáo tài chính bao gồm:

- Thông tin về DN. Phần này nêu những thông tin chung và khái quát về DN. Nhà phân tích cần lưu ý đến phần đặc điểm hoạt động của DN trong năm có ảnh hưởng trọng yếu đến báo cáo tài chính.

- Chuẩn mực và chế độ kế toán, kỳ kế toán và đơn vị tiền tệ sử dụng trong kế toán.

- Các chính sách kế toán đang áp dụng. Phần này nêu các phương pháp kế toán của DN, nó giúp nhà phân tích có cái nhìn đầy đủ và rõ ràng hơn về tình hình tài chính và kết quả hoạt động kinh doanh của DN, vì các số liệu kế toán bị ảnh hưởng rất nhiều bởi một phương pháp kế toán mà DN đang áp dụng. Ví dụ như chính sách ghi nhận doanh thu trong hoạt động kinh doanh bất động sản, chính sách khấu hao tài sản cố định…

- Thông tin bổ sung cho các khoản mục trong báo cáo tài chính. Phần này cung cấp thêm chi tiết, các khía cạnh đặc biệt của một khoản mục mà người sử dụng thông tin cần phải biết để hiểu rõ khoản mục đó.

- Những thông tin khác. Phần này thường nằm ở cuối báo cáo tài chính, nhưng nó không kém phần quan trọng. Các thông tin mà nhà phân tích cần lưu ý bao gồm: các khoản nợ tiềm tàng, các cam kết có giá trị lớn, sự kiện phát sinh sau ngày kết thúc kỳ kế toán, thông tin về các bên liên quan, thông tin về khả năng hoạt động liên tục, các khoản điều chỉnh số liệu so sánh…

Cần lưu ý rằng chế độ kế toán Việt Nam quy định khá nhiều về các thông tin cần công bố. Tuy nhiên, nó vẫn đi chậm hơn so với yêu cầu của thị trường. Chẳng hạn như chế độ kế toán Việt Nam chưa quy định về việc công bố thông tin liên quan đến đánh giá và quản lý rủi ro tín dụng, rủi ro lãi suất, rủi ro hối đoái, rủi ro thị trường… Những thông tin này rất quan trọng để đánh giá một DN trong môi trường kinh doanh đang có nhiều thay đổi như hiện nay.

B. Vấn đề đo lường, đánh giá, ghi chép nghiệp vụ và số dư kế toán

Các chi phí nhân công "ẩn" - chi lương bằng cổ phiếu

Phóng to

Ông Võ Trường Sơn hiện đang là Chủ nhiệm kiểm toán cao cấp tại Công ty TNHH Ernst & Young Việt Nam. Ông là Thạc sỹ kinh tế chuyên ngành tài chính, đồng thời là hội viên Hiệp hội Kế toán Công chứng Anh quốc (ACCA), hội viên Hiệp hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA). Ông đã hoạt động trong lĩnh vực kiểm toán và tài chính hơn 12 năm, tích lũy được những kinh nghiệm quý báu liên quan đến thông tin tài chính và việc sử dụng thông tin tài chính. Trong phạm vi bài viết này, ông muốn chia sẻ đến độc giả báo Đầu Tư Chứng Khoán một số kinh nghiệm sử dụng thông tin tài chính trong báo cáo tài chính được lập theo chế độ kế toán Việt Nam khi xác định giá trị cổ phiếu

Tại Việt Nam, nhiều người lao động sẵn sàng rời bỏ công việc với mức lương trên 3.000 USD/tháng (khoảng 50 triệu đồng/tháng) tại một DN có vốn đầu tư nước ngoài để sang làm việc cho một công ty cổ phần trong nước với mức lương hợp đồng chỉ khoảng 15 triệu đồng/tháng. Lý do cơ bản là ngoài khoản lương theo hợp đồng thì người lao động còn được hưởng các khoản thù lao hậu hĩnh khác như thưởng bằng cổ phiếu, quyền mua cổ phiếu với giá thấp hơn giá thị trường, các khoản thưởng bằng tiền chi từ quỹ khen thưởng, phúc lợi.

Chế độ kế toán Việt Nam không quy định DN phải hạch toán các khoản này vào chi phí hoạt động làm chi phí nhân viên bị phản ánh thấp hơn giá trị thực tế phát sinh. Người sử dụng thông tin cần thực hiện điều chỉnh để phản ánh các khoản thù lao này vào chi phí hoạt động và tính toán lại ảnh hưởng vào kết quả hoạt động kinh doanh.

Chi phí lãi vay "ẩn" - lãi suất danh nghĩa hay lãi suất thị trường?

DN có thể vay nợ theo nhiều phương pháp khác nhau, chẳng hạn vay từ các định chế tài chính theo lãi suất thị trường hoặc phát hành trái phiếu chuyển đổi với lãi suất được thỏa thuận thấp hơn lãi suất thị trường. Ví dụ, DN vay 100 tỷ đồng với lãi suất thị trường là 12%/năm thì chi phí lãi vay là 12 tỷ đồng/năm.

DN có thể giảm lãi vay bằng cách phát hành 100 tỷ đồng trái phiếu chuyển đổi, lãi suất 5%/năm kèm theo điều khoản chuyển đổi trái phiếu thành cổ phiếu, với giá chuyển đổi hấp dẫn so với giá thị trường. Theo cách này, số lãi vay hằng năm chỉ là 5 tỷ đồng.

Do chế độ kế toán Việt Nam chưa yêu cầu DN phản ánh chi phí lãi vay theo lãi suất thị trường (nghĩa là dùng lãi suất thị trường 12% để chiết khấu các dòng tiền của trái phiếu chuyển đổi về hiện giá và hạch toán chi phí lãi vay dựa trên lãi suất 12%; số chênh lệch giữa 100 tỷ đồng thu được từ phát hành trái phiếu chuyển đổi và hiện giá dòng tiền của trái phiếu này được hạch toán vào vốn chủ sở hữu) nên các DN có khuynh hướng hạch toán chi phí lãi vay theo lãi suất danh nghĩa (trong ví dụ trên là 5%).

Điều này làm chi phí lãi vay bị phản ánh thấp hơn chi phí lãi vay theo lãi suất hợp lý. Người sử dụng thông tin cần phải xem xét điều chỉnh để đưa chi phí lãi vay về giá trị thực của nó.

Giá trị hợp lý của các khoản đầu tư chứng khoán

Chế độ kế toán Việt Nam quy định phương pháp đánh giá và hạch toán các khoản đầu tư chứng khoán đối với các DN thuộc những lĩnh vực ngành nghề khác nhau như sau: (1) Phản ánh theo giá trị hợp lý: quy định này chỉ áp dụng đối với các quỹ đầu tư; (2) Phản ánh theo số thấp hơn giữa giá gốc và giá trị thuần có thể thực hiện được: quy định này áp dụng cho công ty quản lý quỹ, ngân hàng, công ty bảo hiểm, công ty chứng khoán và các DN sản xuất, thương mại, dịch vụ. Khi sử dụng thông tin tài chính của các đơn vị thuộc trường hợp (2), người sử dụng thông tin cần thực hiện đánh giá lại các khoản đầu tư chứng khoán theo giá trị hợp lý và điều chỉnh chỉ tiêu lợi nhuận để phản ánh ảnh hưởng của sự thay đổi giá trị hợp lý của các khoản đầu tư.

Tổn thất do suy giảm giá trị tài sản và tài sản thiếu chờ xử lý

Chế độ kế toán Việt Nam chưa quy định về việc đánh giá và hạch toán khoản tổn thất do suy giảm giá trị tài sản. Trong điều kiện mà những thay đổi công nghệ, thị hiếu tiêu dùng và môi trường kinh doanh diễn ra nhanh chóng như hiện nay, máy móc thiết bị và tài sản dài hạn của DN có thể dễ dàng bị lạc hậu và suy giảm giá trị. Suy giảm giá trị xảy ra khi giá trị của các lợi ích kinh tế có thể thu hồi được trong tương lai từ việc sử dụng hay bán tài sản này thấp hơn so với giá trị sổ sách.

Khi tài sản bị suy giảm giá trị nhưng vẫn được báo cáo theo giá lịch sử thì thông tin tài chính sẽ bị phản ánh sai lệch. Nhà đầu tư cần thực hiện điều chỉnh để đưa tài sản này về giá trị có thể thu hồi và ghi nhận khoản suy giảm giá trị vào chi phí.

Chế độ kế toán Việt Nam quy định khi DN kiểm kê và phát hiện tài sản thiếu nhưng chưa rõ nguyên nhân thì phải hạch toán giá trị các tài sản này vào tài khoản Tài sản thiếu chờ xử lý và trình bày trong mục tài sản trên bảng cân đối kế toán. Dưới góc độ phân tích tài chính và định giá cổ phiếu, người sử dụng thông tin cần đánh giá xem khả năng thu hồi của các tài sản thiếu chờ xử lý này có chắc chắn hay không. Nếu không chắc chắn thu hồi được thì cần phải điều chỉnh vào chi phí, chứ không "treo" lại trên bảng cân đối kế toán.

Kế toán ngành nông nghiệp

Theo chế độ kế toán Việt Nam, các tài sản sinh học như vườn cây lâu năm, đàn gia súc, gia cầm được phản ánh theo giá trị của chi phí chăm sóc, nuôi trồng phát sinh cho đến ngày trưởng thành và khai thác trừ khoản khấu hao lũy kế. Còn đối với sản phẩm dở dang thì phản ánh theo giá trị của chi phí sản xuất - kinh doanh dở dang phát sinh trong khoảng thời gian từ khi bắt đầu một chu kỳ của mùa vụ cho đến ngày kết thúc năm tài chính. Phương pháp kế toán này làm số liệu về giá trị của các tài sản sinh học và sản phẩm dở dang được báo cáo xa rời giá trị hợp lý của chúng.

Khi sử dụng thông tin tài chính liên quan đến lĩnh vực nông nghiệp trong việc định giá cổ phiếu, có thể tham khảo phương pháp kế toán theo quy định của Chuẩn mực kế toán quốc tế số 41 (Kế toán nông nghiệp) để đánh giá và điều chỉnh cho phù hợp. Cụ thể là tài sản sinh học và sản phẩm dở dang được đánh giá theo giá trị hợp lý trừ đi chi phí ước tính để tạo ra tài sản/sản phẩm ở trạng thái sẵn sàng để bán. Khoản lãi (lỗ) từ việc tăng (giảm) giá trị tài sản/sản phẩm được hạch toán vào kết quả hoạt động kinh doanh.

Chi phí đi vay

Chế độ kế toán Việt Nam cho phép DN lựa chọn một trong hai phương pháp hạch toán chi phí đi vay là hạch toán vào chi phí tài chính trong kỳ phát sinh hoặc hạch toán vào giá trị tài sản xây dựng, lắp đặt nếu thời gian xây dựng, lắp đặt dài hơn một năm. Khi định giá cổ phiếu dựa trên dòng tiền tự do, cần điều chỉnh các khoản chi phí đi vay mà DN đã hạch toán vào giá trị tài sản ra khỏi dòng tiền tự do và loại bỏ khoản này trong chi phí khấu hao, vì chi phí đi vay không phải là một bộ phận của dòng tiền tự do thuộc về cổ đông.

Chênh lệch tỷ giá hối đoái

Chế độ kế toán Việt Nam quy định: trong giai đoạn đầu tư xây dựng để hình thành tài sản cố định của DN mới thành lập, chênh lệch tỷ giá hối đoái phát sinh khi thanh toán các khoản mục tiền tệ có gốc ngoại tệ để thực hiện đầu tư xây dựng và chênh lệch tỷ giá hối đoái phát sinh khi đánh giá lại các khoản mục tiền tệ có gốc ngoại tệ cuối năm tài chính được phản ánh lũy kế, riêng biệt trên bảng cân đối kế toán. Khi tài sản cố định hoàn thành đầu tư xây dựng đưa vào sử dụng thì chênh lệch tỷ giá hối đoái phát sinh trong giai đoạn đầu tư xây dựng được phân bổ dần vào thu nhập hoặc chi phí hoạt động kinh doanh trong thời gian tối đa là 5 năm.

Dưới góc độ phân tích tài chính và định giá cổ phiếu, các khoản chênh lệch tỷ giá này cần được điều chỉnh như sau:

- Định giá cổ phiếu dựa vào hiện giá dòng tiền: chênh lệch tỷ giá hối đoái cần được điều chỉnh vào dòng tiền của năm tương ứng với dòng tiền thực thu/chi.

- Định giá cổ phiếu dựa trên thu nhập/lợi nhuận: chênh lệch tỷ giá hối đoái cần được điều chỉnh vào thu nhập (chi phí) tài chính của năm phát sinh.

Bất động sản đầu tư

Bất động sản đầu tư bao gồm quyền sử dụng đất, nhà hoặc một phần của cả nhà và đất, cơ sở hạ tầng được nắm giữ nhằm mục đích thu lợi từ việc cho thuê hoặc chờ tăng giá để bán. Theo chế độ kế toán Việt Nam, bất động sản đầu tư được phản ánh theo nguyên giá trừ giá trị khấu hao lũy kế. Giá trị hợp lý của bất động sản đầu tư được trình bày như một thông tin bổ sung trong thuyết minh báo cáo tài chính. Khi phân tích thông tin tài chính và sử dụng cho định giá cổ phiếu, cần điều chỉnh các bất động sản đầu tư từ giá gốc về giá trị hợp lý.