Nhà phân tích dữ liệu Bjorn Bergman trên đường săn lùng các đội tàu ma Trung Quốc - Ảnh: Simon Ager

Tổ chức Lương nông Liên Hiệp Quốc (FAO) ước tính 1/3 sản lượng thủy sản trên thế giới đã bị đánh bắt trái phép.

Tháng 3-2019, tổ chức phi lợi nhuận Global Fishing Watch (GFW) đã tổ chức cuộc họp quan trọng tại Panama City (Panama) để thảo luận kế hoạch phối hợp chống khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (khai thác IUU).

Khách mời gồm các quan chức đại diện cho Panama, Ecuador, Colombia và Costa Rica. Với khả năng nói tiếng Tây Ban Nha lưu loát, nhà phân tích dữ liệu Bjorn Bergman - giám đốc khu vực Trung Mỹ và Nam Mỹ của GFW - cố thuyết phục các nước chia sẻ dữ liệu thiết bị giám sát tàu thủy (VMS).

Những con tàu tắt AIS "đi thầm"

Thuở nhỏ, Bjorn Bergman cùng gia đình ở Peru. Sau nhiều năm sinh sống tại Mỹ và Thụy Điển rồi tốt nghiệp khoa sinh học tại Đại học Yale (Mỹ), anh giữ chân chuyên viên quan sát thủy sản trong phòng thí nghiệm ở Alaska.

Vài năm sau, anh tiếp tục lấy bằng thạc sĩ về sinh học tế bào nhưng chuyển sang làm cho tổ chức phi lợi nhuận SkyTruth ở Mỹ với vị trí nhà phân tích dữ liệu thủy sản. Năm 2014, dự án GFW được triển khai, Bergman cộng tác với GFW.

Năm 2016, GFW bắt đầu triển khai kế hoạch sử dụng vệ tinh theo dõi thiết bị tự động nhận dạng (AIS) của các tàu cá nhằm tăng cường minh bạch để quản lý đại dương bền vững hơn. Để đạt mục đích này, GFW sẵn sàng cung cấp miễn phí dữ liệu theo dõi hoạt động đánh bắt thương mại trên thế giới.

Thông thường tàu 300 tấn trở lên đều trang bị AIS để tránh va chạm. Vệ tinh bắt tín hiệu phát từ AIS, từ đó biết được lộ trình di chuyển tàu. Với hơn 60 triệu điểm dữ liệu AIS mỗi ngày, lần đầu tiên GFW đã lập được bản đồ mô hình đánh bắt thủy sản, cho thấy các tàu cá đang đánh bắt trên 55% diện tích đại dương.

Quan sát cấu hình của AIS, Bergman có thể biết tàu cá chạy hay dừng; nếu tàu đang đánh cá thì đó là tàu lưới kéo (lưới rộng ở miệng, hẹp ở đụt), tàu câu vàng (dùng dây có gắn hàng ngàn lưỡi câu) hay tàu lưới vây (vây cá bằng lưới dài).

Phương pháp phân tích AIS chỉ quan sát được 80% số tàu, 20% còn lại không phát AIS do một số nước như Canada không bắt buộc trang bị, tàu nhỏ (như 90% tàu cá Indonesia) hay đơn giản là tàu tắt AIS. Tàu tắt AIS được gọi là "đi thầm". Nhiều tàu cá "đi thầm" vài ngày để giữ bí mật ngư trường.

Ngược lại, nếu tàu "đi thầm" nhiều tuần hay nhiều tháng, chắc chắn đó là tàu đánh bắt bất hợp pháp. Bergman gọi đó là "các mục tiêu đen tối" vì chúng hoạt động như những con "tàu ma" giữa biển khơi.

Câu chuyện săn lùng các đội tàu ma Trung Quốc bắt đầu vào tháng 1-2016. Lúc bấy giờ, Bergman phát hiện sáu tàu cá Trung Quốc khả nghi đánh bắt ở phía nam Ấn Độ Dương. Khu vực đó vốn không phải là ngư trường, đặc biệt mô hình di chuyển của các tàu rất lạ.

Bergman nhớ lại: "Tôi quan sát kỹ và nhận thấy chuỗi tín hiệu AIS cứ dài ra rồi cuộn ngược lại". Anh hỏi các cơ quan đăng kiểm nghề cá địa phương nhưng không ai biết đội tàu này. Anh bèn viết bài mô tả nghi vấn đăng trên blog.

Tàu Brigitte Bardot của tổ chức Sea Shepherd (phải) tìm kiếm tàu đánh bắt bất hợp pháp trên Thái Bình Dương - Ảnh: Simon Ager

Đội tàu ma từ Trung Quốc

Thuyền trưởng Sid Chakravarty làm việc cho tổ chức phi chính phủ Sea Shepherd ở Perth (Úc) đọc được blog của Bergman liền quyết định lên đường tìm sự thật. Những gì ông phát hiện đủ gây sốc. Đội tàu Trung Quốc nghi vấn đã sử dụng lưới kéo bị cấm để đánh bắt cá ngừ, cá mập, rùa và cá heo.

Lưới được gắn AIS để khỏi mất nên tạo ra cấu hình AIS mà Bergman nhìn thấy trên rađa. Sid Chakravarty quay video làm bằng chứng. Đội tàu cá Trung Quốc tắt AIS bỏ đi.

Một tháng sau, một tàu trong nhóm này bật lại AIS. Bergman phát hiện vị trí liền bắn tin. Tàu của tổ chức Sea Shepherd đã săn đuổi mục tiêu trên chặng đường dài 8.000km đến tận cảng Chu Hải (Trung Quốc).

Với vai trò "thám tử đại dương", Bjorn Bergman tự hào có thể chộp được hầu hết các vụ đánh bắt trái phép, trừ một đội tàu câu mực Trung Quốc.

Anh khoanh vùng theo dõi đội tàu này khi đội tàu đánh bắt dọc lãnh hải Peru, rồi bất ngờ chuyển hướng sang Nam Thái Bình Dương vào năm 2017. Nhiều tàu tắt AIS "đi thầm" nên không rõ quy mô đội tàu đến đâu.

Cuối cùng nhờ thiết bị đo bức xạ ảnh hồng ngoại nhìn thấy được (công nghệ VIIRS bắt tín hiệu ánh sáng từ tàu cá rồi so sánh với AIS hoặc VMS để định vị tàu), Bergman đã xác định đội tàu ma Trung Quốc lên đến khoảng 300 chiếc.

Đến lúc này, Bergman nhận thấy phát hiện tàu ma trên màn hình chưa đủ, mà cần phải trực tiếp đi săn. Tháng 9-2018, anh xuống tàu Brigitte Bardot của tổ chức Sea Shepherd. Cùng đi với anh là chuyên viên Eloy Aroni, người Peru, chuyên theo dõi tàu cá bằng công nghệ VIIRS.

Trong tay Bergman có ba công cụ truy tìm tàu ma gồm AIS, VIIRS và SAR (ảnh rađa khẩu độ tổng hợp có chức năng phát hiện vật thể lớn có vỏ kim loại như tàu cá cỡ trung bình đã tắt AIS và không hiển thị ánh sáng nhìn thấy từ không gian), chưa kể công nghệ hình ảnh quang học (ảnh chụp vệ tinh độ nét cao).

Tàu Brigitte Bardot đến quần đảo Marquesas thuộc khu vực Polynesia, một trong những nơi xa xôi nhất ở Nam Thái Bình Dương. Một buổi chiều nọ, con tàu đầu tiên trong đội tàu câu mực Trung Quốc hiển thị tín hiệu BZZ5K trên màn hình rađa. Bergman nhận ra đó là tàu Hua Ying 819.

Tối đến, thuyền trưởng tàu Brigitte Bardot điều tàu tuần tra áp sát mục tiêu. Đội tàu ma bật đèn sáng rực trong đêm chẳng khác gì thành phố trên biển. Đây quả đúng là đội tàu câu mực Trung Quốc mà Bergman từng phát hiện trên bản đồ VIIRS.

Do tín hiệu vệ tinh quá yếu và tàu không còn nhiên liệu, Bergman và các đồng nghiệp phải quay vào bờ. Với thành công định vị được đội tàu ma Trung Quốc, tháng 10-2018 tàu Run Da 608 của Trung Quốc đã bị Peru chặn bắt với tang vật 19 tấn mực.

Cuộc săn lùng tàu ma của Bjorn Bergman vẫn tiếp diễn cùng với 30 chuyên gia của GFW chuyên giám sát hàng hải trên toàn cầu.

Tháng 5-2020, anh đã công bố nghiên cứu mới nhất chứng minh nhiều tàu cá Trung Quốc phát tín hiệu AIS giả, vị trí thật cách điểm bật tín hiệu AIS đến hàng ngàn kilômet...

**************

Cảnh sát biển bắt 'tàu ma' chở nhiều dầu lậu vào biển Việt Nam

TTO - Bộ tư lệnh Vùng Cảnh sát biển 3 đã bắt giữ một tàu không đăng ký, đăng kiểm do người Thái Lan làm thuyền trưởng, chở 1,7 triệu lít dầu không có hóa đơn...