Tiến sĩ Nguyễn Thụy Anh trong một tiết đọc sách cùng học sinh tiểu học Trường phổ thông liên cấp Vinschool - Ảnh do nhân vật cung cấp

Nhưng “những cuộc phiêu lưu kỳ thú của tuổi nhỏ” bị nằm im trong tủ sách, trong thư viện nhà trường là chuyện nhiều người vô tình lãng quên.

Có một hình ảnh khiến tôi vẫn day dứt khi nghĩ về cái gọi là “văn hóa đọc” của VN, đó là một lần đến chơi nhà một người bạn, anh chị đang đốc thúc con học. Góc nhà có một tủ đầy ắp sách nhưng bị khóa chặt.

Anh chị chỉ cho con được đọc khi... nghỉ hè để không ảnh hưởng đến việc học. Mà kỳ nghỉ hè giờ đây đã rút ngắn lại, các cô cậu nhỏ phải tập trung học thêm kiến thức, rảnh ra chút nào lại đăng ký học các lớp kỹ năng sống, lấy đâu ra thời gian cho sách!

Điều gì có thể cản trở văn hóa đọc?

Đó là một thái độ xã hội đối với việc đọc sách. Việc không kết nối được sách với chương trình học tập nặng nề của trẻ cũng là một cách cản trở văn hóa đọc.

Cách dạy đọc hiểu ở trường theo quy trình khô cứng, không hoặc ít tương tác cũng sẽ dần triệt tiêu cảm xúc đọc của trẻ, khiến chúng ta mất đi một thế hệ người đọc mới ngay từ khi họ chớm tiếp cận với thế giới kiến thức từ sách.

Điều này không chỉ xảy ra ở VN. Năm 2009 nhà giáo, diễn giả, một chuyên gia về văn hóa đọc của Tổ chức Đọc sách quốc tế (IRA) ở California (Hoa Kỳ) Kelly Gallangher đã phân tích và đưa ra bốn nguyên nhân dẫn đến việc “triệt tiêu năng lực đọc”.

Trong đó đặc biệt cần chú ý đến hai nguyên nhân: nhà trường chú trọng việc luyện thi cho học sinh hơn là dạy chữ dạy người; cấu trúc quyền lực trong nhà trường và lớp học, phương pháp giảng dạy tiêu cực đã làm suy giảm trải nghiệm việc đọc tự do và chân thành của trẻ (theo thông tin của nhà nghiên cứu Trương Huyền Chi).

Ngoài ra, gần đây nhiều người bày tỏ sự lo lắng chính đáng về sức hấp dẫn của thế giới nghe nhìn phong phú. Game, phim ảnh, mạng xã hội sẽ chiếm một thời lượng lớn trong cuộc sống con người, góc của những cuốn sách đương nhiên bị thu hẹp.

Nếu không thận trọng ngay từ bước đầu cho trẻ tiếp cận các phương tiện công nghệ, những say mê không đúng cách với thế giới ảo có khả năng thủ tiêu mãi mãi mối liên hệ giữa trẻ và sách.

Đọc sách là tự học

Những tủ sách bị khóa kia hoàn toàn có thể hỗ trợ trẻ trong việc học, chưa nói là có thể trở thành một người thầy thật sự với dẫn dắt mềm mại của mình khiến đứa trẻ tham gia vào quá trình tự học, tự đào tạo một cách tự nhiên nhất.

Trước hết là mở rộng vốn từ, sử dụng các cấu trúc ngữ pháp nhuần nhuyễn từ lúc nào không biết, thay vì khổ sở với lý thuyết mà trẻ phải học ra rả để trả bài thi. Từ vựng của sách được đặt trong không gian câu chuyện, khơi gợi tưởng tượng và cảm nhận thế giới bằng mọi giác quan.

Chẳng hạn, khi các bé tiểu học đọc Những chiếc áo ấm của Võ Quảng theo phương pháp tương tác, các bạn nhanh chóng nhớ những từ “mưa phùn”, “gió bấc”, “lất phất”, “run lên bần bật”. Có em nói: “Vừa nghe đến từ “mưa phùn” là con đã run hết cả lên vì lạnh, nhưng cũng thích vì nghĩ đến tết!”. Và đây chính là điều tuyệt vời nhất mà sách có thể mang đến cho trẻ: cảm xúc!

Sách còn có thể là... trợ giảng đắc lực của thầy cô. Tôi còn nhớ ngày chúng tôi học về Trần Hưng Đạo, về “ba lần chiến thắng quân Nguyên”, cô giáo dạy lịch sử khuyên đọc Trăng nước Chương Dương, Trên sông truyền hịch (Hà Ân).

Chúng tôi đọc và cảm xúc hào hùng của thời ấy lập tức bao bọc lấy mình. Những con người, những nhân vật lịch sử cười nói, giận hờn, thao thức... khiến tôi cứ trả bài môn sử là lại nhìn thấy họ đâu đó xung quanh. Những trang sách ấu thơ như thế mãi là Suốt đời đi vẫn nhớ/Như đám mây ngũ sắc ngủ trong đầu (Bằng Việt).

Từ những cảm xúc nhiều cung bậc có thể nhận được qua sách, trẻ được hướng dẫn về các giá trị sống và kỹ năng xã hội. Có thông điệp nào mà trẻ không thể nhận được qua sách?! Tình yêu thương, tình mẫu tử, phụ tử, sự trung thực, lòng quả cảm, niềm trắc ẩn... và nhiều giá trị nhân văn khác nữa!

Nó sẽ có hiệu quả mạnh hơn hàng trăm, hàng ngàn lần so với việc trẻ phải ra rả các bài học giáo dục công dân. Một bạn nhỏ đọc xong cuốn Anaruk, cậu bé ở Greenland (Czeslaw Centkiewicz) đã chia sẻ rất ngây thơ: “Con đọc xong thấy quý những... món ăn mẹ nấu hơn”!

Bạn khác lại bảo: “Con sẽ bắt chước người Eskimo, kể chuyện cười để khỏi cãi nhau với bạn, vừa vui lại thoải mái, không làm ai buồn”. Cách hành xử của nhân vật, những câu chuyện nhà văn kể lại luôn có mục đích mà dễ hiểu, dễ tiếp thu thông qua rung cảm cá nhân giúp trẻ có nhiều trải nghiệm mới, từ đó xây dựng cho mình một bộ giá trị tinh thần - điều mà việc đánh giá hạnh kiểm ở trường không thể bao quát được.