Ngư dân VN tại Indonesia sau khi được tha, chờ làm thủ tục về lại VN - Ảnh: L.Nam

Ba ngư dân bị thương, trong đó một ngư dân qua đời sau đó sáu ngày vì thương tích nặng.

Bị bắn trong vùng “chưa phân định”

Ngư dân không may mắn đó tên Nguyễn Văn Trung (tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu). Sáng 21-10-2016, hai tàu trên và một tàu khác đang khai thác cá trong khu vực đặc quyền kinh tế đang phân định giữa hai nước thì bị lực lượng chức năng Indonesia truy đuổi.

Ba chiếc tàu này nổ máy lao về phía vùng biển VN. Lực lượng chức năng Indonesia đã nổ súng, Trung không may bị dính ba phát đạn, hai ngư dân còn lại bị bắn vào chân.

Cả ba ngư dân sau đó được đưa vào bệnh viện hải quân ở Tanjung Pinang (đảo Riau), ba ngày sau tình trạng của Trung không có dấu hiệu khả quan, phía Indonesia chuyển Trung đến bệnh viện hải quân ở thủ đô Jakarta, nhưng vết thương quá nặng nên anh đã không qua khỏi.

Thi thể Trung được bàn giao cho Đại sứ quán VN tại Indonesia để đưa đi hỏa táng. Tro cốt Trung sau khi hỏa táng được cho vào một túi vải màu đỏ, đặt trong một hộp nhựa màu xám và đưa về VN.

Sau cái chết của Trung, đại diện Bộ Ngoại giao đã trao công hàm cho đại diện Đại sứ quán Indonesia tại VN phản đối hành động của các lực lượng chức năng Indonesia.

Đồng thời, Đại sứ quán VN tại Indonesia tiếp tục làm việc chặt chẽ với các cơ quan chức năng của Indonesia theo sát vụ việc, làm rõ thêm những thông tin liên quan và có các biện pháp hỗ trợ kịp thời đối với các ngư dân đang được điều trị.

Ông Lê Hải Bình, người phát ngôn Bộ Ngoại giao VN thời điểm đó, tuyên bố: “VN yêu cầu các cơ quan chức năng Indonesia nhanh chóng điều tra vụ việc, xử lý nghiêm những cá nhân vi phạm, đồng thời bồi thường thỏa đáng cho các ngư dân VN”.

Bỏ trốn trong đêm mưa

Hôm chúng tôi đến trạm tạm giam của kiểm ngư ở đảo Batam, từ cổng vào đến bên trong nhà điều hành khá vắng lặng.

Các nhân viên kiểm ngư cho biết cách đây hai ngày có hai thuyền trưởng Việt bỏ trốn nên lãnh đạo trạm đã yêu cầu tăng cường kiểm tra an ninh đối với các ngư dân còn lại. Toàn bộ điện thoại, giấy tờ tùy thân, tiền bạc... của ngư dân đều bị thu giữ.

“Đêm đó mưa lớn lắm, ai cũng ngủ ngon sau mấy ngày trời nắng nóng. Tới sáng ra điểm danh thì mới biết là mấy ổng trốn mất tiêu rồi” - ngư dân Nguyễn Văn Ích (Kiên Giang) bị tạm giam ở đây gần sáu tháng kể.

Hai thuyền trưởng này đã ký biên bản chuẩn bị ra tòa vì hành vi mà phía Indonesia cho là cố ý đưa tàu vào vùng biển của họ đánh cá.

“Mấy ổng bỏ trốn không biết có thoát không nhưng giờ thì khổ cho tụi tui, phải chịu cảnh kiểm soát gắt gao hơn trước” - anh Ích nói.

Trao đổi với chúng tôi, ông Akhamadon, trưởng cơ quan kiểm ngư đảo Batam, thừa nhận họ buộc phải gia tăng tình trạng kiểm soát chặt chẽ sau sự cố này. Hai thuyền trưởng người Việt đó chưa ra tòa và chịu trách nhiệm trên hai con tàu mang biển kiểm soát của Malaysia.

Theo ông này, nhiều khả năng họ có liên lạc với chủ tàu người Malaysia hoặc những người Indonesia gốc Việt để trốn ra ngoài vì họ không biết giao tiếp bằng tiếng Anh hay tiếng Bahasa (ngôn ngữ mà Indonesia và Malaysia dùng chung).

Ông Akhamadon cho biết đã liên lạc với cơ quan xuất nhập cảnh của đảo Batam để hỗ trợ tìm đưa hai thuyền trưởng này về trại, đồng thời thông báo với Đại sứ quán VN tại Indonesia.

Các nhân viên kiểm ngư Indonesia thừa nhận lâu nay rất hiếm trường hợp ngư dân VN bỏ trốn vì những nơi giam giữ họ đều là các đảo, muốn thoát được phải có tàu thuyền. Tình trạng trốn đi bằng tàu của ngư dân VN vốn đã có từ năm 2009 nên chính quyền Indonesia hiện đã tăng cường khá nhiều biện pháp để hạn chế cách bỏ trốn này.

Theo ngư dân Đặng Văn Ly (xã Phước Lợi, huyện Đất Đỏ, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu), năm 2009 sau ba ngày bị bắt đưa lên đảo Tiga, 44 ngư dân VN trên ba con tàu ở xã Phước Tỉnh (huyện Long Điền, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu) đã tìm cách trốn được xuống tàu, cắt dây nhổ neo lao ra biển. Sau hai tuần, họ gọi điện liên lạc với các ngư dân còn bị giam trên đảo để báo tin mình đã về đến VN.

“Đó là cặp ghe của ông Quýt và một chiếc khác của ông Hòa - anh Ly nói với giọng hào hứng - Ba chiếc ghe này khi bị bắt dù đã bị lực lượng kiểm ngư tháo vôlăng, rút dầu trong ghe chuyển sang tàu của Indonesia nhưng không ngờ thuyền trưởng đã bí mật giữ lại được một ít dầu trong hầm ghe đủ để chạy về VN.

Tàu bị tháo vôlăng thì mấy tay thuyền trưởng đã dùng kìm bấm kẹp vào vị trí vôlăng để làm dụng cụ lái tàu về đến VN an toàn”.

Từ cuộc đào thoát ngoạn mục này, Indonesia đã thay đổi cách lưu giữ tàu cá vi phạm trước khi phá hủy: tháo luôn chân vịt, bắt chính ngư dân VN chất thật nhiều đá tảng vào hầm tàu... để nếu có chặt dây, tháo neo thì các con tàu cũng chẳng thể nhúc nhích đi đâu được.

Ngư dân Việt lên máy bay ở đảo Natuna để bay về đảo Batam chờ về VN - Ảnh: Lê Nam

Bị bắt tăng gấp đôi

Đại sứ quán VN tại Indonesia cho biết năm 2013 chỉ có 250 ngư dân VN bị bắt khi vi phạm vùng biển Indonesia, năm 2014 tăng lên 677 trường hợp ngư dân bị bắt. Cho tới nay đã có hàng ngàn trường hợp. Tính đến hết năm 2016, VN đã đưa được hơn 1.000 ngư dân VN về nước.

Theo luật pháp Indonesia, nếu bị kết tội xâm phạm và đánh cá trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Indonesia thì thuyền trưởng và máy trưởng sẽ bị phạt tù từ 6-12 tháng. Trong trường hợp vi phạm sâu bên trong lãnh thổ của Indonesia thì khi ra tòa, nếu bị kết tội vi phạm, thuyền trưởng và máy trưởng sẽ bị kết án từ 2-4 năm tù.

Trao đổi với Tuổi Trẻ, Đại sứ VN tại Indonesia Hoàng Anh Tuấn khẳng định việc hai nước chưa đạt được thỏa thuận trong việc phân định vùng EEZ đã gây ra những khó khăn nhất định cho cả hai phía.

Do số lượng ngư dân VN bị bắt tăng gấp nhiều lần chỉ trong một thời gian ngắn nên đã tạo ra những áp lực công việc rất lớn cho đại sứ quán. Tuy nhiên, Đại sứ quán VN vẫn thực hiện các biện pháp bảo hộ ở mức cao nhất mỗi khi có công dân, tàu cá bị bắt giữ.

Đại sứ Tuấn cho rằng sở dĩ ngư dân bị bắt ngày càng tăng ở Indonesia là do việc quản lý ngư dân đánh bắt xa bờ của VN có sự yếu kém và buông lỏng. Công tác tuyên truyền của VN chưa đến được ngư dân nên họ không biết việc đánh bắt cá ở vùng biển Indonesia là vi phạm nghiêm trọng và sẽ bị phía nước bạn xử phạt nặng.

Đại sứ Hoàng Anh Tuấn cũng khẳng định Chính phủ VN không bao giờ dung túng việc ngư dân ta đánh bắt cá trên vùng biển của nước bạn. Tuy nhiên, để giảm thiểu việc này cũng cần có thời gian.

Ngoài việc vùng EEZ giữa VN và Indonesia có những khu vực chồng lấn, chưa được phân định thì bên cạnh đó là thực tế lịch sử ngàn đời nay, ngư dân hai nước có thói quen qua lại đánh cá ở các vùng biển của nhau.

Vùng EEZ và việc phân chia khu vực này theo khái niệm luật pháp quốc tế hiện đại là những điều mà các ngư dân chưa thể hiểu hết.