Phóng to

Múa rồng trong ngày khai giảng ở Trường tiểu học Cao Bá Quát, Q.Phú Nhuận, TP.HCM - Ảnh: Thuận ThẮng

1

Trong các phường múa rối như phường Nguyễn, phường Hội Đống (Thái Bình), các phường Yên Thôn, Phú Đa, Chàng Sen (Hà Nội)..., tất thảy đều có múa tứ linh (long, lân, quy, phụng), múa long hành mã, rồng phun nước... Lại có múa thuồng luồng - rái cá (Chàng Sen), múa thuồng luồng vùng vẫy (Phú Đa). Hai điệu múa sau hé mở cho thấy tính bản địa cổ sơ của tín lý về rồng ở các điệu múa rồng / rắn, và cả trong trò chơi “rồng rắn lên mây” của trẻ con hiện còn tồn tại từ Bắc chí Nam.

Trò chơi Rồng rắn gắn với bài đồng dao thể hiện dưới dạng một “thoại kịch”, gồm lời đối đáp của rắn rồng và ông thầy thuốc mà chúng ta đều biết (Rồng rắn lên mây/ Có cây lúc lắc/ Có nhà điểm danh/ Hỏi thăm thầy thuốc có nhà không...), có phần hao hao điệu múa Rồng rắn ở xã Thạch Hà, thuộc vùng Đất Tổ Phong Châu, diễn ra hằng năm vào ngày 10-10 âm lịch. Ngày đó, cả ba thôn Thượng, Trung, Hạ rước kiệu tập trung về sân đình và múa rồng rắn được diễn ra quanh ba kiệu đó. Năm cô gái mặc áo và đội khăn khác màu - riêng cô đi đầu luôn mặc áo màu vàng. Cô đi đầu đưa tay trái về phía trước làm đầu rồng, còn tay phải thì múa; các cô đi sau, một tay níu thắt lưng người phía trước, một tay múa; riêng cô đi chót một tay vòng ra phía sau làm đuôi rồng. Cứ thế, “con rồng rắn” uốn lượn quanh kiệu, múa đi múa lại nhiều vòng. Sau múa Rồng rắn, một cô đào ra múa Cây bông (khúc tre vót xơ, tua ra ở vài ba đốt: tượng hình sinh thực khí) và tung ra cho mọi người cướp lấy hên.

Điệu múa Rồng rắn trên gắn với trò múa Cây bông đã chỉ ra đây là một tổ hợp múa nghi lễ phồn thực - một dạng cổ sơ của tín ngưỡng nông nghiệp mà sau này gọi là cầu cho “người yên vật thịnh”, “phong điều vũ thuận” (mưa thuận gió hòa). Ở đó, rồng - rắn là do người múa thể hiện và chưa có đạo cụ (lốt con rồng, con rắn).

Phóng to

Múa rồng (tranh Đông Hồ)

2

Ở làng Mai Đình cũng thuộc Đất Tổ (xã Thanh Đình, huyện Lâm Thao, Phú Thọ) có tục rước Ông Giải và ở đây chúng ta đã thấy hình tượng khởi phát thô sơ của cái lốt rắn - rồng. Ông Giải là hình rồng làm bằng một cây tre còn nguyên gốc và cong để làm đầu rồng: gốc tre làm sạch và dán giấy màu, giấy trang kim làm râu, mắt, bờm rồng; ngọn tre uốn cong, dát thêm giấy làm đuôi rồng; thân tre dán giấy thành lớp như vảy rồng và buộc vào thân rồng một cán tre ngắn có một con diều giấy hình thuyền. Đuôi và thân rồng treo hình tôm, cá, rùa, ba ba... bằng giấy màu dán trên nan tre. Đám rước Ông Giải đi đầu, tiếp đến là kiệu cùng lễ vật, nghi trượng. Đến đình, Ông Giải được cung kính rước vào hậu cung, rồi chủ lễ làm lễ tế: cầu xin một năm mưa thuận gió hòa.

Con rồng tre ở Mai Đình đã chỉ ra sự liên hệ của cái lốt “rồng cứng” này với con rối hình rồng trong múa rối nước và tuồng như bảo lưu cả trong múa rồng truyền thống hồi đầu thế kỷ XX mà bằng chứng là tranh Múa rồng thuộc dòng tranh Đông Hồ, đặc biệt là tranh Rước rồng trong sưu tập tranh khắc của Henri Oger (Technique du peuple Annamite, H., 1908). Tuy nhiên, ở cùng bộ sưu tập này chúng ta cũng thấy múa rồng vải ở bức Chú khách rước rồng. Các tài liệu dân tộc học sau này cũng cho chúng ta biết múa rồng đã phổ biến trong nhiều lễ hội ở đồng bằng Bắc bộ.

Ở phương Nam, con rồng rơm trong lễ đảo võ (cầu mưa) có thể coi là di duệ của con rồng tre ở Mai Đình. Rồng rơm được tạo bằng cách bó rơm lại thành lọn dài để làm thân rồng và tạo dáng có đầu có đuôi; cá biệt có nơi đan bằng nan tre thành cái rọ dài rồi phết giấy màu lên để làm rồng.

Giống như ở Mai Đình, rồng ở đây cũng được coi là linh vật chủ về việc làm mưa, tạo nên “phong điều vũ thuận”. Riêng múa tứ linh ở cung đình Huế thời Nguyễn, theo tác giả của Những đại lễ và vũ khúc của vua chúa Việt Nam, là hai con rồng do “bốn vũ sinh đội lốt”, tức cũng là loại “rồng cứng” và có lẽ biến thái của con rồng Huế đó là con “rồng nhang”, lốt làm bằng thiếc và sơn màu.

Phóng to

Chuột múa rồng (tranh Đông Hồ)

3

Tiến trình của múa rồng “lốt cứng” là như vậy. Bên cạnh đó là múa rồng vải mềm mại và cho phép phô diễn nhiều sáng tạo nghệ thuật. Loại múa rồng vải này cũng không dễ xác định được thời điểm xuất hiện dù ngày nay đã rất phổ biến ở nước ta và kể cả nhiều nước khác.

Múa rồng vải ở miền Bắc xuất hiện sớm hơn ở miền Nam. Ở phía Nam, đội múa rồng vải đầu tiên là của Hãng xà bông Trung Nam ở Sa Đéc ra đời vào năm 1944. Cũng có ý kiến cho rằng múa rồng xuất hiện trước đó vài ba năm với đội múa rồng của chùa Ông, Phan Thiết, mà di tích là cái đầu rồng nay còn thờ tại đó. Ra đời từ đó, nhưng sự phát triển của múa rồng không hanh thông lắm trong mấy thập kỷ sau đó. Đến năm 1987, đội múa rồng Phước Kiến được tái lập, lấy chùa Ông Bổn (quận 5, TP.HCM) làm trụ sở. Từ đó, múa rồng lại phát khởi khắp nơi; nghệ thuật múa, kiểu thức rồng cũng liên tục canh cải ngày một quy mô hơn, phong phú, đa dạng và lộng lẫy.

Rồng trong múa rồng vải là vật linh. Đó là loài rắn có chân, vảy ngũ sắc, đầu lạc đà, sừng nai, mắt quỷ, tai bò, cổ rắn, chân cọp, móng chim ưng, bụng cá sấu. Chuẩn tắc kinh điển là vậy, nhưng trong thực hiện có thể châm chế.

Trong hội thi múa rồng quốc tế, người ta đã đề ra tám tiết mục: Bàn long (chạy vòng tròn), Chữ chi (hình chữ S), Thủy ba (sóng nước dập dềnh), Phong đằng (nhảy lên cao, quay ngược lại), Phong chuyển (gió xoay), Phi long (rồng bay), Chồng tháp, Dao bãi (tán rộng ra/giải tán). Đó là “quy định quốc tế”, còn trong thực tế thì sự sáng tạo là vô cùng. Qua các đợt liên hoan lân - sư - rồng ở TP.HCM (các năm 2001, 2003, 2005), riêng múa rồng là một đại tập thành nhiều nỗ lực sáng tạo đáng chú ý: Kim long đại chiến hùng nhân (Rồng - Tôn Ngộ Không), Thanh long quá hải, Thanh long xuất trận, Long quá vũ môn, Hoàng long chúc phúc, Kim long xuất động, Hồng long đảo thủy, Uyên ương dạ quang long, Dạ quang long (diễn đề tài con Rồng cháu Tiên)... Ở đây, xu hướng chung của việc tìm tòi đổi mới là tăng cường trình độ nghệ thuật biểu diễn, đồng thời tích hợp một số “điển tích” để các bài diễn múa rồng trở thành trò diễn và nổi bật là khai thác tối đa các thành tựu kỹ thuật (âm thanh, ánh sáng, màu sắc dạ quang...) để tạo nên những tiết mục mới lạ hơn. Múa rồng Dạ quang long là một ví dụ.