Người dân đến làm thủ tục chứng nhận "xếp loại hạnh kiểm" tại tòa thị chính Vinh Thành, tỉnh Sơn Đông, Trung Quốc - Ảnh: AFP

Đó là những gì đang xảy ra tại hơn 30 thành phố trên khắp Trung Quốc, kể từ khi những nơi này được chính quyền trung ương chọn trở thành nơi thí điểm cho "Hệ thống tín nhiệm xã hội" (SCS).

Vay mua nhà phải có hạnh kiểm tốt

Vinh Thành, thành phố hơn 740.000 dân của tỉnh Sơn Đông, được gọi là "thành phố của tương lai", nơi người ta có thể nhìn thấy những gì sẽ diễn ra tại Trung Quốc sớm nhất trong vòng 2 năm tới. Chính quyền Vinh Thành tự hào khi trở thành kiểu mẫu của các thành phố khác trong hệ thống.

Tùy thuộc vào điểm tích lũy sau khi bị trừ hoặc được thưởng mà một người dân Vinh Thành được xếp loại "hạnh kiểm" từ thấp nhất là D tới cao nhất là A+++.

"Bất cứ thứ gì ảnh hưởng tới điểm xếp hạng của công dân sẽ phải được chứng minh bằng các bằng chứng xác thực và tài liệu chính thức của chính quyền" - ông Hà Quân Ninh, cục phó Cục quản lý SCS Vinh Thành, cho biết. Điều này nhằm hạn chế những đánh giá mang tính chủ quan và vô căn cứ.

Danh sách các lỗi bị trừ điểm khá dài, bao gồm những việc thường ngày như gây ồn ào làm phiền láng giềng hoặc trốn vé tàu điện ngầm. Với một số lỗi nặng như say xỉn khi lái xe, công dân sẽ bị "hạ hạnh kiểm" không nương tay xuống loại C. 

"Hạnh kiểm xấu" đồng nghĩa họ sẽ không thể mua vé tàu xe, bị hạn chế mua nhà hay sử dụng các phúc lợi xã hội.

Ngược lại, những người có "hạnh kiểm" tốt nhất sẽ được rất nhiều ưu đãi, chẳng hạn giảm

50 USD tiền khí đốt mỗi mùa đông, được thuê xe đạp công cộng mà không cần đặt tiền thế chân, được ưu đãi khi vay tiền mua nhà...

Thực tế, nhiều người dân Vinh Thành không biết SCS là gì cho đến khi họ đứng trước những quyết định quan trọng của cuộc đời: mua nhà, nộp đơn xin việc vào cơ quan nhà nước hay chuyển đổi chức danh, học hàm... Tất cả buộc họ phải đến thẳng tòa thị chính Vinh Thành, nơi họ có thể nhận một bảng chứng nhận xếp loại "hạnh kiểm".

"Rất phiền phức và tốn thêm thời gian nhưng tôi nghĩ điều này khiến hành vi của con người trở nên tốt hơn" - một người dân Vinh Thành nêu suy nghĩ sau khi biết mình được xếp loại A, giống như 90% cư dân khác của thành phố. Người đàn ông này trước đó đến ngân hàng vay nợ mua nhà nhưng bị từ chối vì thiếu chứng nhận "hạnh kiểm".

Bên ngoài tòa thị chính Vinh Thành là những tấm bảng lớn treo hình các công dân hạnh kiểm tốt của thành phố. Đó là một anh cảnh sát 24 tuổi lao mình đẩy các em học sinh ra khỏi đường chạy của một chiếc xe điên, là một góa phụ 55 tuổi khi tái giá với người khác chỉ nêu ra một điều kiện duy nhất là được đem mẹ chồng cũ về nhà mới phụng dưỡng...

Hình ảnh du khách Trung Quốc tranh giành mua hàng hóa khiến nhiều người thấy khó chịu - Ảnh: EPA

Cần người dân đồng lòng

Năm 2014, Chính phủ Trung Quốc đã công bố tài liệu về SCS, đặt mục tiêu đến năm 2020 sẽ đưa ra một hệ thống hoàn chỉnh áp dụng cho toàn quốc. Thực tế, ý tưởng đã bắt đầu manh nha từ 14 năm trước trong ngành du lịch bởi các đề xuất của Đại học Bắc Kinh.

"Tuy nhiên, bởi vì dự án mới cần nhiều thông tin cá nhân của người dân hơn và việc có nhiều tranh luận đã khiến chính phủ thận trọng" - bà Trương Ly Ly, nghiên cứu viên tại Trung tâm nghiên cứu tín nhiệm Trung Quốc thuộc Đại học Bắc Kinh, nói với tạp chí Foreign Policy.

Kinh nghiệm từ Tuy Ninh, một thành phố nhỏ thuộc tỉnh Giang Tô năm 2010, đã lý giải cho điều này. Chính quyền thành phố quyết định triển khai thí điểm chương trình SCS, theo đó những người hạnh kiểm tốt được hậu đãi vào trường "tốp", cơ quan "ngon" trong khi người hạnh kiểm xấu bị tước mất một số phúc lợi xã hội, phải học trong các trường "chiếu dưới".

Điều này khiến người dân tức giận, cho rằng SCS chẳng khác nào chương trình phân loại công dân mà phát xít Nhật đã từng áp dụng khi chiếm đóng Trung Quốc. Tuy Ninh đã phải nhanh chóng dẹp bỏ chương trình này sau khi nhận nhiều "gạch đá" từ phía người dân nhưng những kinh nghiệm của thành phố này sau đó đã được ghi nhận.

Sự thành công của Vinh Thành, theo bà Trương, là minh chứng cho sự điều chỉnh thành công SCS, nhưng quan trọng nhất là sự đồng lòng của người dân Vinh Thành.

TTO - Pháp luật Trung Quốc cấm phân biệt nam nữ. Song trên thị trường lao động, nạn "trọng nam khinh nữ" đã bộc lộ rõ ngay từ thông báo tuyển dụng. Các cơ quan chính phủ và các tập đoàn lớn như Alibaba lại trở thành tấm gương xấu.