Hồ Con Rùa nhìn từ đường Nguyễn Đình Chiểu - Ảnh: M.C

Ông cụ Trần Văn D. - cư dân sống từ năm 1945 trên đường Nguyễn Đình Chiểu, gần khu vực hồ Con Rùa hiện nay - bảo vậy với chúng tôi vào sáng 29-10, khi hàng trăm bạn trẻ đang tìm đến đây trong một buổi sáng cuối tuần.

Từ tháp nước "tuyệt đẹp" bị phá bỏ đến tượng Ba Hình... ít ai nhớ

Trên băng ghế uốn cong lãng mạn đặt xung quanh hồ, cụ D. kể: "Trước 1956, cái hồ này nhỏ xíu; giữa có tượng ba lính Pháp bằng đồng, dân Sài Gòn xưa gọi là tượng Ba Hình. Cái bùng binh (round point) xung quanh hồ xưa gọi là công trường Maréchal Joffre".

Trí nhớ của cụ không sai. Công trường Maréchal Joffre nằm giữa giao lộ, đúng hơn là một ngã tư của ba con đường nay là Phạm Ngọc Thạch và Võ Văn Tần, Trần Cao Vân, vì hai đường sau nằm trên một đường thẳng)... và là vòng xoay đầu tiên của thành phố Sài Gòn sau khi người Pháp vô.

Trước đó, bản quy hoạch Sài Gòn 500.000 dân năm 1862 của sĩ quan công binh Coffin không hề có vòng xoay này.

Bản đồ Sài Gòn 1878 với vòng xoay (dấu chữ thập trên bản đồ) đầu tiên của Sài Gòn, hiện nay là Công trường Quốc Tế - hồ Con Rùa. Từ vị trí này đi xuống là nhà thờ Đức Bà (đang xây dựng, năm 1880 mới xong) - Ảnh tư liệu

Bản đồ quy hoạch Sài Gòn 500.000 dân của Coffin không hề có vòng xoay (bùng binh - round point - hồ Con Rùa hiện nay - Ảnh tư liệu

Trước khi có công trường, nơi đây là một tháp nước được xây dựng từ năm 1878 để cung cấp nước cho Sài Gòn, với nguồn cung cấp là một số hồ nước xung quanh mà hiện nay trong khuôn viên Nhà văn hóa Thanh niên TP.HCM vẫn còn một cái khá lớn (đã được đặt các tấm bêtông phủ lên. Thỉnh thoảng anh em bảo vệ ở đây leo xuống kiểm tra, có khi bắt được cá trê khủng).

Tháp nước (chateau d'Eau) này được người Pháp ca ngợi và in bưu thiếp khá nhiều: "Một tác phẩm tuyệt đẹp trên một nền móng rất cao và vững chãi với một cầu thang xoắn ốc gắn vô một cái lồng" (Louise Bourbonnaud - Les Indes et l'Extreme Orient, 1892).

Tháp nước khu vực hồ Con Rùa hiện nay lúc xây dựng xong và định hình vòng xoay (dòng chữ trong bưu thiếp: rond point: vòng xoay, dân Sài Gòn gọi là bùng binh) đầu tiên của Sài Gòn. Ảnh chụp từ ngã tư Phạm Ngọc Thạch - Nguyễn Thị Minh Khai hiện nay về phía tháp nước - Ảnh tư liệu

Tháp nước khu vực hồ Con Rùa hiện nay đầu thế kỷ 20 nhìn từ đường Blancubé (trước năm 1975 là đường Duy Tân, nay là đường Phạm Ngọc Thạch). Bên trong tháp là đường xoắn lên trên - Ảnh bưu thiếp

Tháp nước (tháp cao phía trên, phía sau nhà thờ Đức Bà - hiện là khu vực hồ Con Rùa) trên bản đồ 3D Sài Gòn năm 1881. Tòa nhà lớn bên trái là dinh Norodom (hiện là hội trường Thống Nhất). Đường trước dinh Norodom là đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa hiện nay. Khu nhà cùng đường gần đó giờ là Trường THPT Lê Quý Đôn - Bản đồ của đại úy Fauvre

"Tác phẩm tuyệt đẹp" này bị chính người Pháp phá bỏ năm 1921 vì không còn đủ sức đáp ứng yêu cầu cung cấp nước cho Sài Gòn lúc ấy đã tăng mạnh.

Tượng Ba Hình biểu trưng cho việc xâm chiếm của người Pháp đến năm 1956 cũng bị chính quyền Việt Nam Cộng hòa phá bỏ mà không ai luyến tiếc.

Tượng không còn, khu vực này trở thành Công trường Chiến Sĩ với cái hồ nhỏ ở giữa "chủ yếu để dân chúng đi qua nghỉ chân chứ ít ai ghé vô" - cụ D. bảo.

Thiết kế táo bạo và lãng mạn Sài Gòn

Cái hồ nhỏ ấy nằm buồn hiu dù nằm giữa một "khung trời đại học" lãng mạn, khi lúc ấy xung quanh nó là một số trường đại học như Luật, Y, Kiến trúc... và "con đường Duy Tân (nay là Phạm Ngọc Thạch) cây dài bóng mát".

Cho đến giữa thập niên 1960, khu vực này bỗng như bừng tỉnh với thiết kế của kiến trúc sư Nguyễn Kỳ. Thiết kế được chọn trong cuộc thi quy hoạch mới cho một công trường rộng gần 1ha nhưng nằm buồn hiu giữa Sài Gòn này.

Nhưng thật sự khu công trường này trở nên sống động và thành kỷ niệm khó quên của bao thế hệ người trẻ Sài Gòn khi xa thành phố là cuộc trùng tu, tôn tạo từ năm 1972.

Cụ thể là việc dựng thêm giữa hồ các cột bêtông cao vút. Trên mỗi cột là năm bàn tay xòe ra đón đỡ một nhụy hoa bêtông nhỏ và thanh mảnh bên trong.

Bên ngoài là vòng xoay giao thông, bên trong hồ cũng là một hệ thống đường đi bêtông xoắn ốc theo vòng xoay, hướng tới các trụ bêtông và một bia bêtông ghi tên những nước công nhận Việt Nam Cộng hòa lúc ấy.

Bia ghi tên được thiết kế đặt trên một con rùa lớn bằng hợp kim đồng mà đám học trò chúng tôi khi đến đây đều leo lên cỡi và nghịch phá. Nhiều người khi đến đây chơi cũng tranh thủ chụp hình với con rùa này.

Công trường Chiến Sĩ (nay là Công trường Quốc Tế) trước lúc chỉnh trang giữa thập niên 1960, lúc đó hồ Con Rùa chỉ là một hồ nước nhỏ chứ không lớn như hiện nay - Ảnh tư liệu

Hồ Con Rùa lúc mới xây dựng xong với con rùa hợp kim đồng dưới bia bêtông, đầu rùa hướng về trụ bê tông tròn giữa hồ, hướng nhà thờ Đức Bà - Ảnh: Wayne Trucke

Những bước chân đầu tiên trên hồ Con Rùa khi mới xây dựng xong - Ảnh: Wayne Trucke

Một góc hồ Con Rùa sáng 29-10. Vết còn lại của lưng con rùa đồng vẫn còn dưới bệ bêtông màu trắng trong ảnh - Ảnh: M.C.

Thế là hồ Con Rùa ra đời, dù tên gọi chính thức của nó cho đến nay  vẫn là Công trường Quốc Tế. Thậm chí khi con rùa đồng không còn sau một vụ phá hoại sau năm 1975, người ta vẫn gọi đó là hồ Con Rùa - dù hồ không hề có con rùa thật lẫn rùa đồng nào.

Thỉnh thoảng cũng có bạn trẻ tinh nghịch thả rùa phóng sinh vô đó, nhưng làm sao những chú rùa tội nghiệp này có thể sống trong một cái hồ toàn bêtông và thường được làm vệ sinh.

Xin không nói những huyền thoại hư hư thực thực về long mạch, về trấn yểm của tổng thống Việt Nam Cộng hòa lúc bấy giờ, có thể nói hồ Con Rùa mà những bạn trẻ tìm đến hiện nay có một thiết kế rất táo bạo.  

Trong đó ngay khi vừa ra đời 1972, công trình này từng bị la hoảng khi những con đường đi trên hồ uốn lượn mà không hề có lan can phòng chống... té hồ.

Thế nhưng từ khi đưa vào sử dụng năm 1972 đến nay, chuyện té hồ hình như chưa bao giờ là vấn nạn cần phải xem xét, dù có thể thỉnh thoảng cũng có ai đó hụt chân té xuống cái hồ... cạn sợt này.

Cùng chúng tôi đi trên các con đường bêtông nổi lát đá rửa (để bám chân - được làm rất chắc chắn, giờ vẫn vững chắc sau gần nửa thế kỷ trên mặt hồ và đội mưa nắng), kiến trúc sư trẻ Đậu Việt Đức (Công ty CP nhà Hưng An, Q.Bình Thạnh, TP.HCM) nhận định: "Vị kiến trúc sư thiết kế nơi đây đã khéo léo dẫn dắt tầm nhìn của người đi trên các con đường xoắn ốc trên hồ đến khu trung tâm (các cột bêtông và bia rùa) nên đã ít nhiều hạn chế tai nạn té hồ".

Theo anh, "đây là thiết kế đơn giản nhưng lãng mạn một cách rất táo bạo - giữa một Sài Gòn ít nhiều chú trọng công năng, hình khối lúc ấy; nhất là thực hiện ở một khu vực dành cho bao người qua lại hằng ngày".

Và nét lãng mạn ấy với thử thách của thời gian đã được xác nhận bởi bao thế hệ bạn trẻ, học trò, người dân Sài Gòn tìm đến, nhớ về; như một trong những địa điểm đáng yêu nhất Sài Gòn.

...Như buổi sáng cuối tuần bình thường 29-10, khi chúng tôi đến đây, hàng trăm bạn trẻ đang ngồi bên nhau xung quanh và bên trong. Một gia đình trẻ cùng hai con nhỏ tung tăng bước vô. Rồi một cặp bạn trẻ đôi mắt ngời hạnh phúc bước lên khối cầu thang trên hồ chụp hình đám cưới...

Từ đường Nguyễn Đình Chiểu lên, qua khỏi hồ Con Rùa là thấy ngay nhà thờ Đức Bà - Ảnh: M.C.

Một gia đình ghé chơi đến hồ Con Rùa ngày cuối tuần - Ảnh: M.C.

Hồ Con Rùa sáng 29-10 với những bạn trẻ bên nhau trên hồ và một đôi bạn trẻ chụp hình cưới - Ảnh: M.C.

Bình an, thanh thản hồ Con Rùa - Ảnh: M.C.