Phóng to

Thầy cúng đang làm lễ cúng tổ tiên - Ảnh: Lê Hải

May mắn được theo đoàn di sản thuộc Sở VH-TT&DL tỉnh tham gia một lễ cấp sắc của người Dao ở thôn Nặm Đăm, xã Quản Bạ, huyện Quản Bạ (Hà Giang) tôi đã tận mắt chứng kiến một lễ hội văn hóa, tín ngưỡng vô cùng độc đáo của cộng đồng người Dao nơi đây.

Lễ hội của cộng đồng

Đã tồn tại từ ngàn xưa, lễ còn có tên gọi khác là lễ tự cải, buổi lễ quan trọng trong cuộc đời người đàn ông, để đặt tên mới cho người con trai trưởng thành. Trưởng thôn Nặm Đăm, Lý Đại Thông, cho biết: “Đã là con trai người Dao thì đến 10-16 tuổi phải làm lễ này mới được tổ tiên, bà con trong thôn bản coi là người trưởng thành. Người nào chưa làm lễ thì không được dự họp bàn các công việc lớn của dòng họ”.

Ngày nay, cuộc sống người dân có điều kiện, nên nhiều lễ Cấp sắc cũng đã được tổ chức to hơn. Anh Lý Tả Quốc, chủ nhà, cho biết để chuẩn bị cho buổi lễ, gia đình phải có 3-5 con lợn khoảng 70-80kg, 12-15 con gà, 2 tạ gạo, 100 lít rượu làm cỗ cúng và mời anh em, xóm làng đến tham dự.

Trước đó cả tháng trời, anh Quốc đã dẫn con trai 8 tuổi của mình đến nhà thầy cúng xem ngày lành tháng tốt rồi cả dòng họ họp bàn chuẩn bị cho ngày trọng đại hôm nay. Mỗi người họ hàng tới dự phải mang 5 lít rượu, góp tiền, phân công mỗi người một việc như đi mời bà con trong thôn, nấu ăn, dọn dẹp... Đây có thể xem là buổi lễ lớn nhất của người Dao.

Phóng to

Điệu nhảy của các thầy cúng thu hút rất nhiều người xem - Ảnh: Lê Hải

Đến ngày đã chọn, buổi lễ được tổ chức kéo dài suốt 3 ngày liền. Bà con nói đây là lễ cấp sắc 3 đèn, tức là trong suốt buổi lễ người ta sẽ thắp 3 bóng đèn tượng trưng cho mặt trời chiếu sáng cho chàng trai. Các thầy cúng thắp đèn còn để mời các vị thần linh, tổ tiên về chứng kiến cho chàng trai thành người trưởng thành.

Trước đó, muốn làm lễ, anh Lý Tả Quốc đã phải đi đến nhà 7 thầy cúng, gồm 3 thầy cúng chính và 4 thầy giúp việc, mời và chuẩn bị rất nhiều thứ như mô hình nhà giấy, tiên đình, giấy trang trí bàn thờ... rồi bày biện gà, lợn, rượu lên bàn thờ. Thế mới thấy hết sự quan tâm của người cha trong gia đình đến đứa con trai của mình.

Ngày đầu của buổi lễ, các ông thầy vừa đi vừa gõ trống, chiêng cho đến nhà gia chủ mới dừng lại. Trước khi bước vào nhà, các thầy phải làm thủ tục xin phép các vị tổ tiên trong nhà, đặc biệt chủ nhà phải đem rượu ra mời các thầy uống, rồi các thầy lại truyền tay mời rượu bà con tới dự lễ. Những chén rượu trao tay cho thấy sự gắn kết vô hình của người dân nơi vùng cao.

Trong suốt 3 ngày có rất nhiều nghi lễ, thủ tục phức tạp, song tóm lại trong 4 bước cơ bản, các thầy cúng sẽ thay nhau đọc lời cúng và nhảy múa với ý nghĩa lên đường đi đón tổ tiên, phải xin phép thần linh qua được các cửa ải, vượt đèo lội suối qua các bản làng để về đúng nhà mình tổ chức lễ cấp sắc. Báo cáo với tổ tiên rằng đứa trẻ của gia đình đã đến tuổi trưởng thành, cầu mong các vị thần và tổ tiên cho phép làm lễ cấp sắc và phù hộ cho gia đình, cho đứa trẻ trưởng thành.

Phần cao trào nhất là vào buổi đêm, là lúc phần lễ và hội cùng diễn ra. Khi công việc của một ngày đã xong, bữa tối người dân trong thôn kéo đến đông kín nhà gia chủ, đám trẻ chạy nô đùa xung quanh, người lớn tuổi ngồi tụ tập nói chuyện, còn các cô gái mặc trang phục truyền thống bẽn lẽn ở một góc.

Sau khi ăn xong, các thầy cúng làm lễ đến tận sáng, vừa cúng vừa múa kiếm, gõ nhịp trống, chiêng xập xình vang lên khi rộn rã, thúc giục, lúc thong thả, khoan thai. Trong đêm thanh tĩnh, lạnh giá của vùng cao, những điệu múa của thầy cúng như càng thoát tục, điêu luyện hơn. Ấy chính là lúc con người tìm thấy sự giao cảm với các thần linh, sự hài hòa giữa tự nhiên và con người được người Dao gìn giữ qua những buổi lễ thế này.

Xen giữa những bài cúng, khi các thầy nghỉ ngơi, các cô gái, chàng trai đến tham dự lễ lại cùng hát các làn điệu dân ca của người Dao. Trong buổi lễ sôi nổi này, tính cộng đồng của người Dao như được tăng lên, dù lễ chỉ tổ chức trong một gia đình nhưng thu hút được tất cả anh em, bà con thôn bản cùng tham gia.

Phóng to

Mọi người ngồi quây quần nói chuyện rất vui vẻ - Ảnh: Lê Hải

Ý nghĩa giáo dục lớn

Bắt đầu từ ngày làm lễ, cậu bé Lý Tả Hý (8 tuổi) đã phải thực hiện ăn chay 3 ngày, ngủ một mình trên gác, tránh động chạm, tiếp xúc với mọi người, kể cả bố mẹ. Việc bị tách riêng ra như vậy làm cậu bé có phần không vui, nhưng trong thời gian đó, Hý phải tập suy nghĩ về cuộc sống của mình sau ngày làm lễ.

Đến ngày thứ 3 của buổi lễ, các thầy đưa đứa trẻ ra sân, làm thủ tục đóng dấu lên trán, trên vành tai. Đứa bé mặc áo đỏ phải bước lên “đài” dựng sẵn bằng gỗ cao 2,5m ngồi cuộn người lại. Ở cuối “đài” người nhà căng sẵn chăn ra chờ đứa bé rơi vào rồi cuốn chăn lại. Một thầy cúng đứng bên “đài” lật người cậu bé một vòng lăn xuống chăn, các thầy giúp việc cuốn đứa bé vào chăn khoảng 5 - 7 phút.

Khi thầy cúng mở chăn ra, nếu hai tay đứa bé vẫn đan vào nhau thì coi như cấp sắc đã thành công. Khi chăn được mở ra cũng có nghĩa là thời điểm người cấp sắc được sinh ra một lần nữa.

Thầy cúng cầm trên tay hai quyển sách có nội dung giống nhau mở một quyển ra đọc, nội dung căn dặn đứa trẻ: từ đây khi đã là người trưởng thành phải sống có trách nhiệm với gia đình, dòng họ, sống tốt với xóm làng, không được làm những việc xấu, lười nhác, ăn cắp…

Đọc xong thầy cúng đốt một quyển, cuốn 36 đồng tiền vào quyển sách cúng còn lại trao cho người được cấp sắc cất giữ. Để khi người đàn ông này mất đi thì con cháu sẽ chôn quyển sách cúng và những đồng tiền đó theo.

Làm xong các thủ tục, các thầy lại nhảy múa 3 vòng ở ngoài sân và trong nhà để tạ ơn các thần linh đã giúp đỡ tổ chức lễ thành công. Ngày này sẽ đánh dấu một bước ngoặt trong cuộc đời đứa trẻ, cậu bé đã được tổ tiên, cộng đồng công nhận là người trưởng thành, có một cái tên âm mới để giao tiếp với thế giới tâm linh, tổ tiên phù hộ.

Nếu người đàn ông Dao nào lúc trẻ gia đình không có điều kiện làm lễ cấp sắc thì khi về già hoặc khi chết đi gia đình vẫn phải làm lễ, vì họ quan niệm rằng nếu không làm lễ cấp sắc thì người đó khi mất đi sẽ không gặp được tổ tiên.