Nghĩa sâm được tìm thấy tại nhà dân ở Quảng Ngãi - Ảnh: MINH CHÍ
Với quyết tâm lưu giữ lại giá trị, nhóm chuyên gia sinh học tại Trường ĐH Sư phạm (Đại học Đà Nẵng) đã lần tìm ra tung tích loài sâm này và công bố nhiều thông tin thú vị.
"Năm 2021, khi tra cứu thông tin núi và sông Quảng Ngãi, tôi tình cờ tìm thấy tên gọi "nghĩa sâm". Tôi gọi ngay cho PGS.TS lịch sử Trương Anh Thuận (trưởng bộ môn lịch sử Việt Nam) nhờ hỗ trợ.
Sau vài giờ, chúng tôi xác định có những manh mối đầu tiên. Hành trình tìm sâm bắt đầu" - PGS Võ Văn Minh, hiệu trưởng Trường ĐH Sư phạm Đà Nẵng, chia sẻ câu chuyện đi tìm nghĩa sâm với Tuổi Trẻ Online những ngày sát Tết.
Loài sâm từng bị đánh thuế, cống nạp cho triều đình
Để đảm bảo vững chắc về gốc gác lịch sử, PGS.TS Võ Văn Minh cho biết ông và các cộng sự đã vô cùng bất ngờ khi tìm thấy rất nhiều tư liệu quý ghi nhận sự tồn tại của nghĩa sâm - loài thảo mộc quý của vùng Quảng Ngãi xưa.
"Khảo cứu Đại Nam thực lực, Đại Nam nhất thống chí, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ… chúng tôi ghi nhận vùng núi cao Sa Kỳ là nơi sản sinh nghĩa sâm" - ông Minh nhấn mạnh.
Các tư liệu lịch sử cũng thể hiện Núi Trung Sơn (tức Phố Tiên) là nơi "sản son và sâm tốt". Núi Sâm Hội (tức Thình Thình) "có sản xuất thổ sâm". Nghĩa sâm còn có nhiều ở núi Tam Thai, La Vọng và A Linh.
Về đặc điểm sinh học,"tháng hai, tháng ba nở hoa", "thứ sâm này có vằn ngang cũng như bắc sâm, vị ngọt và thanh đạm".
Điều thú vị là tư liệu lịch sử cũng cho thấy thời Gia Long (1819) triều đình còn tổ chức bộ máy, ban hành các chiếu lệnh để tổ chức quản lý nghĩa sâm.
Hoa, lá của nghĩa sâm - Ảnh: MINH CHÍ
Cụ thể: "Đặt đội thái sâm ở Quảng Ngãi". Thời Minh Mệnh (1821) còn định lệ thuế sâm "sâm hộ có 30 người, hằng năm mỗi người nộp ba cân sâm; không có sâm thì theo lệ biệt nạp, nộp thay bằng tám quan tiền".
Đến tháng 10-1882, sản lượng nghĩa sâm thấp, các sâm hộ thường xuyên không nộp đủ thuế sâm, nên trên cơ sở ý kiến của Thái y viện, vua Tự Đức đã cho dừng hoạt động của đội thái sâm.
Dù tư liệu lịch sử ghi rõ sự tồn tại rực rỡ của nghĩa sâm nhưng gần như hàng trăm năm cư dân Quảng Ngãi không nghe thấy loài sâm quý này.
Tình cờ trong một lần khảo cứu, nhóm các nhà khoa học Trường ĐH Sư phạm Đà Nẵng thấy "dấu vết" nghĩa sâm từ ký ức một người dân. Đó là ông Phạm Văn Toàn (ngụ xã tịnh Hòa, TP Quảng Ngãi).
Câu chuyện sống động từ ông Toàn khiến các nhà khoa học nôn nóng như sắp chạm tay được vào thứ cây mà họ mất bao công sức tìm kiếm. Tháng 1-2022, cả nhóm hồi hộp theo chân ông Toàn tới vườn một người dân đang giữ loài cây được cho là nghĩa sâm này.
Bất ngờ khi nghĩa sâm "cầm được, sờ được"
Khi nhìn thấy tận mắt hình hài thân, lá, hoa, củ sâm…, nhóm các chuyên gia suýt reo lên vì vui sướng. Tuy nhiên, với sự thận trọng vốn có của người làm khoa học, tất cả đều nén cảm xúc để xin mẫu về phân tích trình tự gen.
PGS.TS Võ Văn Minh cho biết ông và các nhà khoa học còn tìm thấy một vườn sâm nghi là sâm bố chính - cùng họ với nghĩa sâm - trong vườn một người dân khác tại TP Quảng Ngãi. Mẫu vật cũng được đưa về để so sánh chuyên sâu.
Tại phòng nghiên cứu sinh học ở Trường ĐH Sư phạm Đà Nẵng, PGS.TS Nguyễn Minh Lý - trưởng phòng Khoa học, hợp tác quốc tế - được cả nhóm "giao nhiệm vụ" phân tích trình tự gen.
Khi kết quả được đưa ra, nhóm các nhà khoa học như vỡ òa khi thấy nghĩa sâm là "có thật", vẫn tồn tại mãnh liệt ở vùng Quảng Ngãi.
Trình tự gen cũng cho thấy sâm bố chính và nghĩa sâm dù thuộc cùng loài (Abelmoschus sagittifolius) nhưng lại là hai phân loài khác nhau.
Nghĩa sâm được tìm thấy trong tự nhiên - Ảnh: MINH CHÍ
"Trên cơ sở các tư liệu lịch sử và căn cứ khoa học bước đầu, chúng tôi cho rằng Quảng sâm (tức sâm Bố Chính, được triều Nguyễn đặt tên để chỉ loại sâm sinh trưởng ở vùng Quảng Bình) và nghĩa sâm (phân bố hẹp ở Bình Sơn - Quảng Ngãi) là hai thứ sâm khác nhau.
Một điều cũng đáng quan tâm, theo cư dân địa phương còn lưu giữ, sâm quý là sâm bố chính có tinh bột nhiều hơn nghĩa sâm. Mùa mưa sâm bố chính thường thối củ, trong khi nghĩa sâm thì không.
Chúng tôi cũng tham khảo ý kiến một chủ tiệm đông y ở Bình Sơn thì được biết trước đây nghĩa sâm được dùng như một vị thuốc. Tuy nhiên do mất giống dần nên hiện nay loài sâm này gần như tuyệt chủng" - PGS.TS Võ Văn Minh nói.
Mong đợi loài sâm tiến vua được phục hồi
PGS.TS Võ Văn Minh khẳng định vùng núi ven biển từ Bình Sơn đến TP Quảng Ngãi từng tồn tại nghĩa sâm, được triều Nguyễn và người dân khai thác sử dụng. Điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu cũng khiến nghĩa sâm ở Quảng Ngãi được chú ý nhất.
Những phát hiện, tìm kiếm của nhóm các nhà khoa học tại Trường ĐH Sư phạm Đà Nẵng đã được thông tin trong đề tài khoa học "Nghiên cứu nguồn gốc, giá trị dược liệu của cây nghĩa sâm trên địa bàn huyện Bình Sơn, Quảng Ngãi". Đề tài vừa tổng kết cuối tháng 1-2025.
"Có lẽ do tác động của con người mà theo thời gian đa dạng sinh học bị suy giảm, nhiều loài sinh vật có giá trị đã hiếm dần.
Để du lịch Quảng Ngãi phát triển mạnh, rất cần những sản phẩm đặc trưng, có giá trị thương hiệu mà nghĩa sâm có thể là một gợi ý tuyệt vời.
Nếu khôi phục được nghĩa sâm thì mỗi mùa xuân về Quảng Ngãi không chỉ có đặc sản, tỏi Lý Sơn, hải sản từ Hoàng Sa mà sẽ thấy những vùng nghĩa sâm nức tiếng" - ông Minh nhấn mạnh.
Tối đa: 1500 ký tự
Hiện chưa có bình luận nào, hãy là người đầu tiên bình luận