Nếu cứ nhấn mạnh quá về tầm quan trọng của tiền thì lại không tốt, khiến chúng hiểu lệch lạc về cái gì là có ý nghĩa của cuộc đời.
Hãy dạy con về quản lý tiền như học lái xe, thế thôi, còn lại tập trung vào sự chân thật, chính trực, tự quản, tôn trọng con người - là những thứ quan trọng hơn tiền rất nhiều.
Một thống kê "đáng nguy"
Người ta vẫn hay nói trước một ngoại ngữ, trẻ con học dễ hơn người lớn. Điều đó cũng đúng với chuyện tiền nong. Nhưng trong một bài báo, tác giả Jamie Cattanach nói nhiều bậc cha mẹ đã không dạy con từ sớm về tiền.
Bà cho biết một nghiên cứu năm 2018 của Trường ĐH Illinois tại Urbana-Champaign thấy rằng 36% người trẻ là "có nguy cơ về tài chính".
Các nhà nghiên cứu lấy ra 3.050 người từ 18-24 tuổi, khảo sát hiểu biết của họ đối với các khái niệm căn bản của kinh tế học (lãi suất, lạm phát...), cũng như cách họ tiêu tiền.
Kết quả, bị coi là "có nguy cơ về tài chính" là những thanh niên không có tiền tiết kiệm để khi cần vẫn tự sống được trong ba tháng, cũng không có tới 2.000 USD phòng khi hữu sự. Chỉ 22% người tham gia được đánh giá là "ổn định về tài chính", tức biết lên kế hoạch tiêu pha, có tiền phòng thân, và ít khi dùng những dịch vụ xa xỉ.
Nhưng ngay cả những người được coi là ổn định tài chính này cũng chỉ thuộc hàng "tàm tạm" về am hiểu tài chính.
Gaurav Sinha, trưởng nhóm nghiên cứu, tin rằng đó là một vấn đề có thể ảnh hưởng tiêu cực tới mức độ am hiểu tài chính của các thế hệ tương lai, bởi vì rồi những người trẻ này cũng sẽ làm cha làm mẹ, làm sao họ dạy con thứ kiến thức quan trọng mà mình không có đủ này?
Ai dạy đây?
Hầu như mọi người đều thống nhất rằng chỉ có bố mẹ dạy về tài chính cho con là hợp nhất, đặc biệt khi chúng ở tuổi thiếu niên. Trẻ đến trường học rất nhiều thứ để sau này lớn lên thành người có đủ năng lực mà kiếm lấy việc làm lương thiện và... có tiền. Thế nhưng chẳng trường phổ thông nào dạy về tiền.
ĐH Michigan có một nghiên cứu cho thấy: lên 5 tuổi, trẻ con đã biết xúc động trước tiền, từ đó định ra phong cách tiêu tiền một khi trẻ có tiền thực. Tuy nhiên, hầu hết bố mẹ đều không nói chuyện tiền nong cho đàng hoàng với con trước khi chúng 15 tuổi.
Theo kết quả khảo sát của Công ty quản lý tài sản T. Rowe Price, 33% bố mẹ chỉ nói chuyện tiền với con mỗi tháng một lần, và có 4% bố mẹ không hề nói gì.
Hơn 1/3 số người tham gia khảo sát coi tiền là chuyện hoàn toàn "cấm kị". "Nếu cha mẹ không nói về những chủ đề như tài chính gia đình, nợ nần của nhà mình, con cái sẽ tự âm thầm rút ra những kết luận thiếu chính xác" - chuyên gia Lynsey Romo lo lắng.
Trong một bài viết, diễn giả kiêm nhà văn John Cowan (New Zealand) bảo rằng nói tới thiếu niên là nói tới đắt đỏ, thứ gì chúng muốn cũng ngốn một lô tiền, mà chúng lại muốn những thứ đắt tiền.
Chúng không chịu xài đồ cũ, chúng không dùng túi mẹ cho. Chúng đòi mua những món mới ra và chưa kịp giảm giá. Chúng đặt hàng trên mạng bằng thẻ Visa của mẹ, mang về những món "hỡi ôi" nhưng theo chúng là rất "ngầu", bạn bè sẽ rất "sợ".
Cái đó có gì sai không? Có, sai về cách tiêu tiền, nhưng đúng về tâm lý thiếu niên. Theo John Cowan, bố mẹ không thể ép con tiêu tiền chín chắn như một trung niên nhưng cũng không thể chiều con muốn gì được nấy - chiều thế, đến người giàu nhất cũng phá sản.
Thiếu niên là tuổi của việc gì cũng "quá đà" nhưng đó là tuổi đã hiểu biết, có lòng tự trọng, lại muốn tự chủ, do đó dạy chúng về tiền vừa khó vừa thú vị. Dạy cái gì? Và dạy thế nào? Sau đây là một số ý kiến của các chuyên gia.
Hiểu về tài chính
Có người đề xuất tập cho trẻ nhìn thấy tiền "sinh sôi" và "mất đi". Tức là dùng một hũ đựng tiền trong veo, bố mẹ giải thích với con rằng khi cần tiêu thì lấy tiền ở đó ra, khi có tiền thì bỏ vào. Quan trọng là cái hũ phải trong để trẻ nhìn thấy tiền sinh ra và mất đi ngay trước mắt. Giữ ổn định về tiền là thấy mức tiền trong hũ không có lúc nào tụt tận đáy!
Người ta đề nghị bố mẹ nên thường xuyên bàn chuyện tài chính của gia đình với con, để con tham gia ý kiến. Đừng sợ con quá bi quan (khi ta túng) hay quá chủ quan (khi ta có nhiều tiền); mọi thứ là do thái độ của bố mẹ cả.
Nên cho con tham gia các cuộc mua sắm. Trước khi đi hãy cùng nhau "nghiên cứu" các món giảm giá, lên danh sách cần mua, đặt ra ngân sách thích hợp tình hình tài chính của gia đình... Dần dần, những việc ấy sẽ dạy trẻ con về cách vận hành của tiền, biết co kéo tùy lúc, tùy việc.
Cha mẹ nên dành thời gian để dạy con các kiến thức căn bản về tài chính và kinh tế học. Đơn giản nhất là mở báo ra, lấy các bài về thị trường chứng khoán, về giá cả, về xuất nhập khẩu, về ngân hàng, lãi suất... cùng phân tích với con.
Đừng nghĩ đó là chuyện vĩ mô không liên quan đến nhà mình. Mọi quyết định về kinh tế của một đất nước đều có thể ảnh hưởng đến tài chính nhà bạn, và một thiếu niên có kiến thức về tài chính sẽ tiêu tiền biết suy nghĩ hơn những trẻ chỉ biết màu của đồng tiền.
Học đi đôi với hành
Cách tốt nhất để học là thực hành. Theo một khảo sát với một số sinh viên Mỹ, người ta thấy sinh viên nào có tài khoản ngân hàng riêng sẽ đạt điểm về kiến thức tài chính cao hơn các bạn không có tài khoản 22 điểm.
Mở cho con một sổ tiết kiệm, cho con chung phần đầu tư vào một món nào đó sẽ tập cho chúng biết nghĩ đến đường đi rất trừu tượng của đồng tiền.
Bố mẹ nên "cắn răng" mua cho con một hay hai món thực sự "ngầu" mà chúng sử dụng được thường xuyên. Đó có thể là một chiếc áo khoác hoặc một đôi giày hợp thời trang - một thứ gì đó mà chúng rất tự hào. Chỉ một, hai món thôi chứ đừng trang bị hàng hiệu từ đầu tới chân cho con...
Hoặc bạn dẫn con đi mua cái áo sơ mi hàng hiệu mà nó muốn, thỏa thuận "Mẹ mua cái áo, con mua nhãn hiệu"; tức là nếu để bạn tự chọn, bạn sẽ mua cái áo cùng lắm với giá 300 ngàn đồng, nhưng cái áo hàng hiệu sẽ là 800 ngàn đồng, vậy nếu con bạn quá muốn thì hãy tự bỏ ra thêm 500 ngàn tiền túi.
Tập lên ngân sách và quản ngân sách: giao hẳn một ngân sách mà bạn dự trù cho chúng mua quần áo, quà cho bạn bè, tiêu vặt... trong một tháng hay một quý, tùy chúng xoay xở chi tiêu trong đúng khoản đó.
Làm thế, theo tác giả John Cowan, có rất nhiều lợi ích. Đầu tiên, nó giúp bạn quản được tiền, không để những nhu cầu "trên trời rơi xuống" của con khiến bạn bị động và dẫn đến cãi nhau. Lợi ích lớn hơn là luyện cho trẻ con cách lên ngân sách.
Bạn có thể thấy chúng sắp dốc hết tiền vào mua một món nào đó, và bạn biết thế là "toi" rồi. Bạn muốn chen vào cản một câu, nhưng bạn đừng làm thế.
Cứ để chúng "thấm " bài học rằng vậy là suốt khoảng thời gian còn lại không còn tiền đâu mà đi chơi với bạn hay mua quà sinh nhật - điều này sẽ dạy chúng nhiều hơn là những lời trách móc hay giảng giải của bạn. Bạn sẽ làm hỏng bài học này nếu được nửa đường bạn bỗng mủi lòng, tìm cớ nào đó để con có thêm tí tiền tiêu.
Đặc trưng của thiếu niên là cái gì cũng quá đà, nên đây chính là lứa tuổi hoàn hảo để học cách "kìm cương" lòng ham muốn và biết tự quản lý mình.
Theo John Cowan, cách các thiếu niên xoay xở với tiền cũng sẽ là cách chúng xoay xở với đời. Việc biết lên ngân sách dạy chúng kiểm soát sự việc, thay vì để sự việc kiểm soát. Nếu bạn thấy con mình biết để dành tiền và hoãn lại các khoản mua sắm cho đến khi chúng thực sự có đủ tiền, bạn có thể an tâm nhiều về đường đời chúng sau này.
Chúng sẽ là những người biết trì hoãn sự thỏa mãn trước mắt, có thời gian để biết mình thực sự muốn gì, và dồn sức cho một mục tiêu cao hơn. Biết trì hoãn sự thỏa mãn là một trong những kỹ năng chủ chốt để làm chủ cuộc đời.
Theo tác giả Catherine Flax, cần dạy con rằng tiền không bao giờ được xem là điều quan trọng nhất, nhưng không đủ tiền để trang trải những nhu cầu căn bản thì cũng rất thảm. Tức là, bạn dạy con sau này lớn lên cần có một công việc đủ để chúng mua thức ăn, thuê nhà và những nhu cầu căn bản khác.
Nhưng đồng thời công việc đó không cần (và không nên) là mục đích tối cao của sự tồn tại trên đời; tức là, không có nó thì ta tìm việc khác, không đến nỗi... buồn mà chết.
Học cách quản đồng tiền thực sự là học cách quản lý chính mình. Catherine Flax ví người ta ai cũng như một hoa tiêu, lèo lái giữa các dòng chảy đến và đi của đồng tiền, nhưng đồng thời phải ý thức rằng cơ thể ta là quan trọng nhất; phải chú ý cho cơ thể nạp đủ dinh dưỡng, ngủ nghỉ tốt, và chỉ được tốn bao nhiêu năng lượng cho việc lèo lái kia...
Bài học này nói mãi mà xem chừng khó thấm, nhiều người bỏ mạng vì tiền, vật vã vì kiếm tiền.
Những lời dạy mở rộng
Ngay cả khi không có nhiều tiền, chuyên gia khuyên bạn vẫn nên dạy con hào phóng với những người không bằng mình. Con cái biết lên ngân sách, biết để dành tiền, nhưng keo kiệt quá thì cũng vẫn là một thất bại trong giáo dục.
Dạy con và cho con thực hành việc cho đi, để chúng hiểu trong tiêu tiền, tiêu thích nhất là giúp được ai đó trong lúc nguy nan. Và vì thiếu niên cũng là tuổi bồng bột, dễ cảm động nhất, nên dạy chúng lúc này cũng là lý tưởng nhất.
Bố mẹ nên dạy con tiêu ít đi và sống tằn tiện (nhưng không hành xác). Tằn tiện không phải là để có nhiều tiền mà ngắm, mà là để mua được nhiều tự do hơn. Người sống tằn tiện sẽ dễ chọn được công việc mình yêu thích hơn, dù lương có thấp một chút nhưng vui, và mình tằn tiện thì mình sống được thôi!
Gặp phải công việc không thích, người sống được tằn tiện sẽ dễ từ bỏ hơn người phụ thuộc vào công việc ấy để kiếm lương. Sống tằn tiện thì để dành được tiền. Tiền ấy để khi cần không phải vay mượn và nhờ vả. Dạy con tằn tiện và biết để dành là dạy con tự làm cho mình một cái tổ vững chắc trong dông bão.
Ngay lúc con bạn còn thiếu niên, phải tập cho con cái lao động chăm chỉ; có trải nghiệm về lao động (có thể cho chúng đi làm không lương để học lấy thói quen làm việc, thậm chí làm cả những việc rất mệt, rất nhem nhuốc (như phụ hồ, quét sơn...), những việc có thể gặp điều bực mình (như phục vụ quán, dọn nhà...).
Tất cả những công việc vất vả, lương thiện đều tốt cho tâm hồn thiếu niên. Việc huấn luyện này phải qua một thời gian đủ dài, tránh tình trạng "cưỡi ngựa xem hoa", làm cho có trải nghiệm một tí chỉ để đắc chí thấy mình đang... rất sung sướng!
Chuyên gia John Cowan hay dẫn một câu nói rằng một thiếu niên được nuông chiều cũng đáng thương ngang một thiếu niên túng quẫn. Một thiếu niên có hơi phải vật lộn tí và làm việc nhiều về sau lòng tự tôn sẽ cao hơn và có nhiều kỹ năng tốt trong cuộc sống hơn là một trẻ được dâng mọi thứ tận miệng.
Cái này nghe có vẻ lý thuyết sáo rỗng, nhưng không. Tác giả Catherine Flax kể rằng cha cô có một tiệm pizza nhỏ, ông muốn hai chị em cô ra làm thêm ở đó để được tiếp xúc nhiều loại người.
Có người tử tế, vui vẻ, thú vị dù chỉ là một tài xế taxi; lại có người cáu kỉnh, bần tiện, cư xử không ra gì mặc dù khá giả. Hai chị em học được rằng đánh giá người ta là qua phẩm chất làm người, tiền thực sự không được dùng để đánh giá.
Ngoài ra, ta nên dạy con tránh xa tâm lý dùng tiền làm thước đo "như đúng rồi", kiểu giàu thì ắt là ác và keo, nghèo thì ắt là hiền và thảo. Đó cũng lại là một kiểu "lấy tiền đo người", nhiều khi còn tệ hại hơn tâm lý hễ thấy người giàu là nể phục lăn lóc.
Giữ một cội rễ đạo đức
Ngày xưa của tôi, ít đứa con nào biết rõ chuyện tiền bạc trong nhà, thậm chí nhiều đứa trẻ không biết suy nghĩ gì về ý nghĩa của tiền bạc. Thỉnh thoảng chúng mới được cha mẹ cho vài đồng để ăn quà, mua kem hoặc mua sách vở; những thứ như quần áo, cặp sách, giày dép là được cha mẹ chở đi mua.
Rất ít đứa có tiền trong túi. Ngay cả người lớn thời ấy cũng không mấy ai biết tới các kiến thức về tiền bạc như ngày nay ai cũng quan tâm, kiểu những cuốn sách hẳn hoi mang tính khoa học như "Xã hội học về tiền bạc" để hiểu về tiền tệ, các tranh luận tiền bạc là "nguồn gốc tha hóa hay là sự tự do", các cách ứng xử với tiền bạc khác nhau trong các nhóm xã hội…
Những năm đói nghèo ấy, chỉ biết là tiền rất quý và luôn luôn thiếu. Ngày nay thì tiền càng quý vì đã có câu "cái gì không mua được bằng tiền thì sẽ mua được bằng rất nhiều tiền". Những châm ngôn về tiền bạc cứ gõ Google là ra cả đống, ý nghĩa khen chê đối nhau chan chát. Và rồi có cả đám nào đó "vào lò" cũng vì tiền.
Nhưng giáo dục hiện đại nói rằng cần dạy con về tiền, cha mẹ cần nói cho con biết về tài chính trong nhà, bởi cuộc sống ngày một phức tạp và thay đổi mau, phải biết kiếm tiền, sử dụng tiền, để dành, biết kỹ năng tiêu tiền và biết cả những… căn bệnh về tiền nữa.
Có hay không những thế hệ khác nhau trong quan niệm và hiểu biết về tiền bạc? Có phải "thế hệ ngày xưa" thì lạc hậu không dạy con về tiền bạc, và thế hệ ngày nay thì không thể thiếu kỹ năng đó?
Tôi nghĩ mỗi thời đại có đặc điểm của nó, nhưng ngay trong cùng một thời đại, cùng một thế hệ, người ta vẫn luôn khác nhau. Thời nào cũng có người tham tiền và cũng có những người không coi tiền là tất cả, ngay khi nghèo đói. Tiền gắn với đạo đức, vì thế nhiều bậc cha mẹ mới không cho con biết tiêu tiền sớm, "sợ hỏng người".
Và mỗi người trong chúng ta đều có thể kể chuyện của một người mẹ "thế hệ xưa", nghèo nhưng không quá trọng đồng tiền, sẵn sàng chia sẻ cho người khác. Bây giờ, ta cũng thấy nhiều tỉ phú đem hiến tặng cả tài sản của mình, "trả về" cho xã hội.
Từ thiện ngày nay đối với nhiều người không phải chỉ là những chuyến cứu giúp tận nơi, làm nhà, trường học, xây cầu, mà còn có những đầu tư lớn cho các nghiên cứu khoa học sáng tạo, giải quyết nạn đói ở châu Phi hay cứu động vật hoang dã… Cách tiêu tiền của nhân loại đã khác xưa, nghĩ về hạnh phúc và tiền bạc đã khác xưa.
Lịch sử nước nhà đã từng biết tới những thời kỳ chiến tranh nghèo đói mà vẫn có những cách tiêu tiền -theo suy nghĩ ngày nay là có vẻ "dại khờ": chuyện của gia đình cụ bà Trịnh Văn Bô - một tư sản Hà Nội, đã ủng hộ cách mạng 5.000 cây vàng; trong tuần lễ vàng ấy, nhiều người dân, doanh nhân đã đến Nhà hát Lớn mang tư trang quý và tiền bạc ủng hộ kháng chiến.
Cụ kể chuyện ngày xưa mẹ dạy: "Kinh doanh phải có lời. Con kiếm 1 đồng, con giữ 7 hào để làm, còn 3 để làm từ thiện". Gia đình cụ làm từ thiện rất nhiều cách: khi dọn nghĩa trang Hợp Thiện - nơi chôn đồng bào chết nạn đói, cụ giúp cho 100 cái tiểu; năm 1939, nạn lụt Hưng Yên làm dân hai huyện đói, gia đình cụ xuống tận nơi phát tiền và lương thực…
"Bố tôi thường dạy con chớ trọng phú quý mà khinh bần hàn, thương người như thể thương thân. Vì thế tình người bền vững…" - cụ từng nói.
Trong xã hội hiện đại, dạy con về tài chính là dạy con biết giá trị đồng tiền, biết tiết kiệm và chi tiêu hợp lý, thông qua nhiều phương pháp, công cụ, công nghệ hiện đại. Nhưng suy cho cùng, thái độ của cha mẹ với tiền bạc chính là lời dạy hay nhất và tự nhiên nhất.
Cha mẹ lao động chân chính, vất vả kiếm tiền, con cái sẽ thấy; cha mẹ kiếm tiền và giàu có bất chính, dùng tiền khuynh đảo đạo đức xã hội, con cái cũng sẽ thấy. Vì vậy, cái gốc vẫn là đạo đức rồi mới nói chuyện kỹ năng. Vậy nên, những "dại khờ" xa xưa ấy, những "khiếm khuyết" của cha mẹ ta về tiền ngày trước, ta cứ giữ lại như giữ một lời răn cho mình.
QUẢNG YÊN
Nhà tâm lý học và giáo dục học Sylvia Rimm đưa ra mô hình dạy con kiểu chữ V, theo đó các bố mẹ hãy hình dung ra chữ V với khoảng không nằm giữa thể hiện mức độ của lựa chọn, tự do và trách nhiệm mà bố mẹ trao cho con.
Trẻ bé tí nằm ở đáy chữ V với ít lựa chọn, ít tự do và trách nhiệm, tương ứng với thân hình bé con của chúng. Con trưởng thành hơn, bố mẹ cho nhiều lựa chọn hơn, kèm theo nhiều tự do và trách nhiệm hơn.
Tuy nhiên giới hạn vẫn là hai cạnh của chữ V. Lên tới trên cùng, con cái đã hoàn toàn tự do và tha hồ lựa chọn, nhưng đó là cuộc đời của chúng, tiền của chúng.
(*): Tổng hợp từ nhiều nguồn và dịch
Tối đa: 1500 ký tự
Hiện chưa có bình luận nào, hãy là người đầu tiên bình luận