Đại biểu Lê Thị Nga - Ảnh: Lê Kiên

Bà Nga ủng hộ “quyền im lặng” trong dự án Bộ luật tố tụng hình sự (sửa đổi) và coi đây là một phần quan trọng của quyền tự bào chữa nhằm hạn chế tối đa oan, sai.  

Nhiều người hoảng loạn khi bị công an triệu tập

Hoan nghênh những người chủ trì soạn thảo Bộ luật tố tụng hình sự (sửa đổi), đại biểu Nga đồng tình với quy định người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội.

Bà Nga nói: “Một người là thủ phạm nhưng có thể có hàng chục người bị tình nghi và bị tình nghi chưa phải là có tội. Luật cần đảm bảo quyền này cho những người bị tình nghi khi bản thân họ tự thấy chưa đủ điều kiện về nhiều mặt như kiến thức pháp luật, về thể chất, tinh thần; họ cần thời gian để bình tĩnh suy nghĩ cân nhắc, cần có người trợ giúp về mặt pháp lý để tránh tình trạng tự đưa mình vào tình thế bất lợi, tự buộc tội chính mình”.

Chứng minh cho luận điểm trên, đại biểu Nga phân tích: “Thực tế cho thấy lần đầu bị công an triệu tập, nhiều người mất bình tĩnh, thậm chí hoảng loạn, nhất là người ít hiểu biết pháp luật, vị thành niên, người dân tộc thiểu số, có những trường hợp đã tự sát tại nơi lấy lời khai hoặc nơi giam giữ”.

“Trường hợp anh Hoàng Văn Ngài, người dân tộc Mông, tự sát năm 2013 tại Công an Gia Nghĩa - Đắk Nông sau hai ngày bị triệu tập lên làm việc là một ví dụ”.

Bà Nga nói tiếp: “Quyền tự bảo vệ đó thực chất là một phần quan trọng của quyền bào chữa. Đây là một phương thức tự bảo vệ đơn sơ nhất nhưng khả thi nhất cho người dân dù ở trình độ nhận thức pháp luật thấp nhất trước sự đối diện với cán bộ điều tra được đào tạo bài bản về thủ pháp điều tra, dày dạn nghiệp vụ thẩm vấn. Thực hiện quyền này còn giúp giảm tối đa oan, sai. Nếu bỏ lọt tội phạm chỉ sai một lần thì làm oan đã nhân đôi số lần sai vì đã bao hàm cả bỏ lọt”.

Bà nhấn mạnh: “Việc dùng mọi biện pháp (kể cả vũ lực) buộc nghi can phải khai nhận tội mà mình không thực hiện, sau đó hợp thức hóa, ngụy tạo chứng cứ khác cho phù hợp với diễn biến lời nhận tội, rồi lấy đó làm chứng cứ để buộc tội trước tòa - đây là nguyên nhân gốc rễ của những vụ án oan chấn động dư luận vừa qua, vụ kết tội Huỳnh Văn Nén cùng năm người khác trong gia đình giết bà Dương Thị Mỹ, vụ Nguyễn Thanh Chấn và vụ Trần Văn Đỡ ở Sóc Trăng là ba vụ điển hình”.

“Quyền im lặng” là để chống oan, sai

Theo Phó chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga, quyền không trình bày lời khai đã tồn tại lâu nay rải rác trong các quy định của pháp luật về tố tụng hình sự, nhưng nó chưa đủ rõ ràng để mọi người nhận thức và sử dụng. Vì vậy, việc minh định hóa bằng một điều luật cụ thể trong dự thảo lần này là việc làm cần thiết, phù hợp với Công ước của Liên Hợp Quốc về các quyền dân sự và chính trị của con người.

Bà nói: “Do kỹ thuật lập pháp không quy định trực tiếp quyền không trình bày lời khai mà chỉ có thể hiểu gián tiếp nên thực tế những quy định trên không được chấp hành nghiêm. Cùng với những hạn chế của tố tụng thẩm vấn nên đã trở thành thói quen trong cả nhận thức và hành động của không ít người tiến hành tố tụng, việc phụ thuộc vào lời khai nhận tội của nghi can và "suy đoán có tội" đã trở thành khá phổ biến. Điều tra, truy tố, xét xử sẽ được kết thúc một cách nhanh chóng nếu có được lời nhận tội”.

Vẫn theo đại biểu Nga, “thực tế nhiều trường hợp đã biến từ "quyền trình bày lời khai" thành nghĩa vụ phải khai báo và từng xảy ra mớm cung, bức cung, nhục hình; biến việc không thực hiện quyền trình bày lời khai thành "thiếu thành khẩn", "không hợp tác với cơ quan tố tụng"; nghi can tự bào chữa bị coi là "quanh co, chối tội hòng trốn tránh trách nhiệm" và tất cả những tình tiết này đều bị tòa án dùng làm căn cứ để quyết định mức án nặng hơn”.

“Việc lãnh đạo liên ngành tư pháp trung ương tại báo cáo 38/BC-VKSTC ngày 27-3-2015 kiên trì bảo vệ bản án kết tội Hồ Duy Hải trên cơ sở chủ yếu căn cứ vào lời khai nhận tội của Hải mà bỏ qua hàng loạt vi phạm rất nghiêm trọng về nội dung và tố tụng, theo tôi, cũng là một minh chứng rõ ràng của xu hướng suy đoán có tội” - bà Nga nói.

Cơ quan tố tụng “phải nâng cao trình độ”

Bà Nga khẳng định “quy định như dự thảo rõ ràng là minh bạch hơn so với hiện hành, vừa giúp bị can, bị cáo thấy rõ quyền của mình, người tiến hành tố tụng thấy rõ nghĩa vụ và giúp Nhà nước chống oan, sai. Đây cũng là tiền đề rất quan trọng để thực hiện nguyên tắc “trách nhiệm chứng minh”, “suy đoán vô tội”, “đảm bảo quyền bào chữa”.

Bà cho rằng để thực hiện tốt quy định này thì: “Đối với các cơ quan tố tụng cần phải nâng cao năng lực, trình độ để có thể chứng minh bằng những bằng chứng khách quan ngoài lời nhận tội. Đối với bị can, bị cáo tuy có thể không trình bày lời khai nhưng Nhà nước không khuyến khích im lặng trong suốt quá trình tố tụng, lời khai của họ còn là căn cứ để mở rộng điều tra, làm rõ nhiều tình tiết quan trọng khác của vụ án”.

“Để bảo vệ lợi ích chung thì trong một số trường hợp như họ, đồng thời là nhân chứng thì phải có nghĩa vụ khai báo nội dung liên quan đến nghĩa vụ của người làm chứng”.

Đại biểu Lê Thị Nga cũng ủng hộ quy định “khi hỏi cung buộc phải ghi âm và ghi hình” để minh bạch hóa hoạt động này.