Các thành viên Chính phủ Cách mạng lâm thời VNDCCH năm 1945; ông Lê Văn Hiến, lúc này nhận chức bộ trưởng Bộ Lao động (người đứng hàng thứ 2, thứ ba từ phải) - Ảnh: TRƯỜNG TRUNG (chụp lại tư liệu)

"Nhiệm vụ mà ông ấy được giao là vào Quảng Ngãi tìm gặp các nhà cách mạng, thương thuyết họ làm sao để quân đội Nhật "án binh bất động", chờ đồng minh vào giải giáp... để tránh đổ máu, khởi nghĩa mới thành công trọn vẹn. Nhưng ông ấy lại bị chính Việt minh bắt giữ vì bị nghi là Việt gian" - nhà nghiên cứu Nguyễn Đình An mở đầu câu chuyện về người con đất Quảng Lê Văn Hiến.

Chuyến công cán đặc biệt

Nhắc đến nhà cách mạng Lê Văn Hiến, người ta nhớ ngay đến vai trò bộ trưởng Bộ Tài chính của ông trong suốt những năm kháng chiến chống Pháp qua vế đối "Giáp phải giải Pháp/ Hiến tài hái tiền". 

Trước khi được giới thiệu trở thành một trong 15 nhân sĩ trong Chính phủ cách mạng lâm thời của Hồ Chủ tịch năm 1945, ông Lê Văn Hiến từng có thời gian hoạt động cách mạng sôi nổi tại các tỉnh miền Trung. 

Đặc biệt, ông là nhà lãnh đạo chủ chốt đóng góp trong khởi nghĩa giành chính quyền tại thành phố có vị trí chiến lược Đà Nẵng.

Lịch sử Đảng bộ Đà Nẵng ghi rằng sau khi xem xét thời cơ ngày 14-8-1945, Tỉnh ủy Quảng Nam bàn kế hoạch đẩy mạnh cuộc tổng khởi nghĩa. 

Trong một hội nghị bí mật chuẩn bị giành chính quyền tại Đà Nẵng ngày 16-8, ông Lê Văn Hiến được bầu làm trưởng Ban khởi nghĩa thành phố với nhiệm vụ "khởi nghĩa giành chính quyền nhưng phải tránh đổ máu".

Trớ trêu thay, ngay khi được bầu làm trưởng Ban khởi nghĩa một ngày, ông lại suýt chết dưới tay những người... làm khởi nghĩa. Trong hồi ký được ông viết lại sau này, sự kiện này được ông miêu tả đậm nét trong dòng thời cuộc nhiều biến động lúc bấy giờ.

Ngay khi quân Nhật tuyên bố đầu hàng đồng minh, ngày 17-8-1945, nhân dân Quảng Ngãi mở cuộc nổi dậy tấn công nhiều vị trí. Khi hay tin quân Nhật tại Đà Nẵng sắp cho lực lượng vào đàn áp, ông Lê Văn Hiến vội vã vào Quảng Ngãi báo tin. 

Nhân danh một kỹ sư Sở Công chính, ông di chuyển trên xe hơi của sở này vượt qua nhiều đồn bốt quân Nhật. Lúc này đã có lệnh thiết quân luật ở Quảng Ngãi nhưng sau khi tới nơi, ông Hiến vẫn dùng xe đạp vượt qua nhiều trạm canh phòng báo tin cho Ủy ban khởi nghĩa của tỉnh này. 

Sau khi hoàn thành công việc, ông chuẩn bị trở về để kịp "sửa soạn" cho nhiệm vụ cách mạng ở Đà Nẵng thì tình hình nghiêm trọng xảy ra: quân Nhật trên những xe camnhông từ Đà Nẵng vào đã khủng bố đốt phá nhà cửa giết hại dân chúng.

Trên đường di chuyển, ông Hiến được cho mật hiệu hễ gặp người của cách mạng thì bí mật nói với họ là "người của Cử Đỉnh" sẽ được đi. Với mật hiệu này, ông đi thông suốt. Đến khi trời tối, phải tìm cách băng đường tìm vào làng thì mật hiệu bắt đầu bớt hiệu nghiệm.

"Gặp ủy ban khởi nghĩa của làng nào tôi cũng đưa ra mật hiệu "Cử Đỉnh" và phải trả lời rất nhiều với họ về công cuộc cách mạng. Qua mấy làng như vậy rất vất vả, phần mệt vì trời tối, nếu không đến kịp tỉnh lỵ Quảng Ngãi trong đêm sẽ rất nguy hiểm bởi ngày mai (18-8) là ngày Quảng Nam khởi nghĩa, đường về sẽ nghẽn, xe hơi không thể đi được" - ông Hiến viết trong hồi ký.

Khi đi đến làng Ba La cách tỉnh lỵ vài cây số, ông Hiến bị bắt giữ. Dù đã đọc mật hiệu và ra sức thanh minh, ông vẫn bị giữ lại cho đến ngày hôm sau.

Con đường nối Đà Nẵng với tỉnh Quảng Nam ở quận Ngũ Hành Sơn được đặt tên Lê Văn Hiến - Ảnh: TRƯỜNG TRUNG

Bị tình nghi Việt gian

Ngay sáng hôm sau, khi ông Hiến được hai tự vệ quân đưa về trụ sở liên lạc để xác minh danh tính cũng là lúc những xe camnhông đầy lính Nhật tràn qua. 

Quân Nhật tiến gần tới trụ sở, mọi người tổ chức sơ tán. Quân Nhật bắn phá xong rồi đi, dân quân trong làng lần lượt kéo về đi tìm "tên Việt gian chỉ điểm".

"Khi vừa đến trụ sở, một anh trong ủy ban tay cầm súng chỉ ngay vào tôi nói: Người này hôm qua bị bắt không có giấy tờ, hôm nay lại trá hình, hắn đích thực là tên Việt gian đem quân Nhật đến khủng bố chúng ta hôm nay. Tôi vừa hé miệng thì anh ta ra lệnh trói lại cho xử tử ngay lập tức" - ông Hiến nhớ lại trong hồi ký.

Đã vậy, ông Hiến còn bị một nông dân cáo buộc rằng có nghe thấy tiếng súng nổ từ chỗ ông nấp báo hiệu cho quân Nhật. Ông Hiến bị trói cùng một người 20 tuổi và bị một ủy viên tư pháp tuyên án xử tử "Việt gian".

Biết cái chết đến nơi, ông Hiến yêu cầu được nói vài lời với dân chúng Quảng Ngãi rằng: "Tôi nói không phải để tự bào chữa, mà để sau này khi tôi chết, dân chúng ít ra cũng biết mình xử tử một người nào. Giết Việt gian, hành động ấy rất cách mạng, tôi kính cẩn nghiêng mình. 

Riêng tôi, mặc dầu thấy đồng bào cạn xét mà giết lầm, tôi chết chẳng có chút gì oán hận. Anh em vì sốt sắng với cách mạng mà lầm thì tôi vì sự lầm ấy mà chết. Cái chết oan ấy cũng vì cách mạng, vì tiền đồ dân tộc".

Khi ông vừa nói xong, một người trong đám đông quát to "yêu cầu hoãn lại". Giây phút ấy được ông nhớ mãi là 2 giờ chiều 18-8. Xử tử hôm nay và ngày mai chẳng khác nhau bao nhiêu. 

Nhưng đó là khoảng thời gian quá đủ để ông Hiến viết thư cho Ủy ban tỉnh bộ Quảng Ngãi yêu cầu cho người đến đối chứng và giải thoát.

Theo kế hoạch, cuộc khởi nghĩa ở Đà Nẵng sẽ diễn ra ngày 23-8 nhưng chờ mãi không thấy ông trưởng Ban khởi nghĩa trở về. 

Khuya 25-8, giữa lúc Ủy ban khởi nghĩa mở phiên họp quyết định phát động tổng khởi nghĩa toàn thành phố thì ông trưởng ban gõ cửa...

TTO - Cùng với Hà Nội, Huế, Sài Gòn, những ngày khởi nghĩa giành chính quyền vào mùa thu tháng 8-1945 ở Đà Nẵng cũng hào hùng, sôi động...