Nkosiyazi Mncube 23 tuổi (trái) nhận liều văcxin thử nghiệm ngừa HIV đầu tiên tại tỉnh KwaZulu-Natal (Nam Phi) năm 2016 - Ảnh: GETTY IMAGES

Nguyên nhân do văcxin thử nghiệm không mang lại hiệu quả trong việc ngăn ngừa lây nhiễm.

Được tiêm văcxin vẫn bị nhiễm

Đến cuối tháng 1-2020, Mỹ đã tiến hành ba chương trình thử nghiệm lâm sàng văcxin ngừa virus HIV trên người. Chương trình HVTN 702 nêu trên (còn gọi là chương trình Uhambo) do NIAID tài trợ thử nghiệm ở giai đoạn 2b. Thử nghiệm bắt đầu từ tháng 10-2016 ở Nam Phi, nơi có hơn 1.000 người nhiễm HIV mỗi ngày. Mục tiêu thử nghiệm nhằm kiểm tra xem văcxin có an toàn hay không, văcxin có ngăn ngừa nhiễm HIV không và hệ miễn dịch con người có phản ứng với văcxin không.

Hai loại ứng viên văcxin thử nghiệm mang tên ALVAC-HIV (vCP2438) và Bivalent Subtype C gp120/MF59 do hai hãng dược phẩm Sanofi (Pháp) và GlaxoSmithKline (Anh) cung cấp. Các văcxin được điều chế từ bản sao tổng hợp (nhân tạo) các đoạn cắt HIV chứ không phải từ virus HIV sống, virus HIV chết, các đoạn cắt lấy từ virus HIV hay tế bào người nhiễm HIV. Do đó, văcxin thử nghiệm không thể gây nhiễm cho người tham gia thử nghiệm.

Tên dài ngoằng của hai loại ứng viên văcxin thử nghiệm là tên của hai loại thuốc tiêm bắp. Loại tiêm bắp đầu tiên được điều chế từ virus canarypox (virus đậu hoàng yến) kết hợp với các protein "lành" của virus. Đây là phần nhử mồi nhằm đánh động hệ miễn dịch rằng virus HIV đang hiện diện trong cơ thể.

Loại tiêm bắp thứ hai là các phần vỏ ngoài protein bao quanh virus HIV kết hợp với chất bổ trợ có nguồn gốc squalene (chất bổ trợ giúp tăng cường phản ứng miễn dịch đối với kháng nguyên vi sinh vật trong văcxin). Đây là chất kích thích cho phần nhử mồi nêu trên. Một khi hệ miễn dịch nhận được tín hiệu báo động, loại tiêm bắp thứ hai sẽ kích thích sản sinh tế bào lympho B (tế bào bạch cầu) chịu trách nhiệm sản sinh phản ứng miễn dịch.

Thử nghiệm lâm sàng được tiến hành đối với 5.400 nam và nữ trưởng thành âm tính với virus HIV từ 18-35 tuổi cư trú tại 14 địa điểm ở Nam Phi. Trong sáu tháng, những người tình nguyện tham gia thử nghiệm được chọn ngẫu nhiên để nhận sáu mũi tiêm văcxin hoặc giả dược. Đây là phương pháp thử nghiệm truyền thống khác với phương pháp "chủng ngừa vòng" áp dụng trong thử nghiệm văcxin ngừa virus Ebola. Sau đó, họ được theo dõi từ 24-36 tháng.

Chương trình thử nghiệm HVTN 702 nối tiếp sau chương trình thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3 mang tên RV144 được quân đội Mỹ hợp tác với Bộ Y tế Thái Lan thực hiện ở Thái Lan từ tháng 10-2003 đến tháng 6-2009 với 16.402 người từ 18-30 tuổi tham gia. Kết quả khẳng định lần đầu tiên văcxin có thể ngăn ngừa nhiễm HIV nhưng hiệu quả còn thấp, chỉ đạt 31,2%.

Trong thử nghiệm HVTN 702, thành phần văcxin đã có thay đổi để gia tăng mức độ và thời gian miễn dịch. Cuối cùng kết quả đạt được không như mong đợi. Trong số người được tiêm văcxin đã có 129 ca nhiễm so với 123 ca nhiễm trong số người nhận mũi tiêm giả dược. Chính vì vậy chương trình thử nghiệm đã bị dừng lại.

36 năm, nhân loại vẫn đang trên đường tìm văcxin HIV - Ảnh tư liệu

Vì sao tìm văcxin HIV quá khó?

Chương trình thử nghiệm văcxin ngừa virus HIV thứ hai của Mỹ mang tên HPX2008/HVTN 705 (còn gọi Imbokodo) là thử nghiệm lâm sàng ở giai đoạn 2b dành cho đối tượng phụ nữ. Thử nghiệm bắt đầu từ tháng 11-2017 và kết thúc tuyển người tham gia vào tháng 5-2019. Có 2.600 phụ nữ từ 18-35 tuổi ở năm quốc gia phía nam châu Phi gồm Nam Phi, Malawi, Mozambique, Zambia và Zimbabwe tham gia thử nghiệm. Dự kiến thử nghiệm sẽ kết thúc vào tháng 2-2022.

Văcxin thử nghiệm gồm hai loại thuốc tiêm chứa các thành phần khác nhau và sử dụng chiến lược kích thích bằng mồi nhử tương tự chương trình HTVN 702 kể trên.

Loại thuốc tiêm đầu tiên mang tên Ad26.Mos4.HIV gồm một adenovirus (virus gây cảm lạnh thông thường) được chỉnh sửa phối hợp đến các đoạn cắt HIV. Loại thuốc tiêm thứ hai gồm nhiều mảnh vỏ bọc protein của virus HIV kết hợp với chất bổ trợ có nguồn gốc nhôm phosphate. Những người tham gia sẽ được tiêm văcxin hoặc giả dược như cuộc thử nghiệm HTVN 702. Công ty dược phẩm sinh học Janssen Vaccines & Prevention BV (Hà Lan) tài trợ chương trình này.

Chương trình thứ ba mang tên HPX3002/HVTN 706 (còn gọi là Mosaico) thử nghiệm văcxin ngừa virus HIV ở giai đoạn 3 nhắm đến đối tượng nam giới và người chuyển giới. Khác với hai chương trình trên, chương trình thứ ba được thực hiện ở nhiều địa điểm tại Bắc Mỹ, Nam Mỹ và châu Âu chứ không phải tại châu Phi.

Chương trình thử nghiệm bắt đầu từ tháng 7-2019 tuyển dụng 3.800 nam giới và người chuyển giới từ 18-60 tuổi, âm tính với virus HIV, có quan hệ tình dục với nam giới hoặc người chuyển giới. Thử nghiệm sử dụng văcxin tương tự chương trình thử nghiệm thứ hai. Các đối tác tài chính của chương trình gồm Janssen Vaccines & Prevention BV của Hà Lan và Viện Dị ứng và bệnh nhiễm quốc gia Mỹ.

Có nhiều nguyên nhân giải thích vì sao phát triển văcxin ngừa HIV lại phức tạp như vậy. Tiến sĩ Seth Berkley - giám đốc điều hành tổ chức Liên minh toàn cầu về văcxin và tiêm chủng (GAVI, có trụ sở ở Thụy Sĩ) - nhận xét virus HIV có các đặc điểm gây trở ngại cho tiêm chủng văcxin. Ví dụ virus HIV biết sử dụng nhiều phương pháp đánh lạc hướng và trốn tránh hệ miễn dịch. Do đó, các nhà khoa học phải tìm mưu mẹo nhằm mục đích đánh lừa hệ miễn dịch tập hợp quân.

Bên cạnh đó, virus HIV còn có thể mang nhiều hình dạng khác nhau. Phản ứng miễn dịch đối với một dạng virus này chưa chắc hiệu quả đối với dạng virus khác. Ngoài ra, rất khó đo lường mức miễn dịch với virus HIV. Nếu muốn kiểm tra khả năng miễn dịch với bệnh sởi sau khi tiêm văcxin, bạn có thể đo mức kháng thể chống lại virus sởi. Điều này lại không thể thực hiện với virus HIV. Cuối cùng qua thử nghiệm, văcxin ngừa HIV cần phải đạt mức độ bảo vệ an toàn tối thiểu 50%.

1984 là năm các nhà nghiên cứu nhận diện virus làm suy giảm miễn dịch ở người (HIV) là nguyên nhân gây ra hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (AIDS). Lúc bấy giờ, Bộ trưởng Y tế Mỹ Margaret Heckler đã lạc quan tuyên bố: "Chúng tôi hi vọng sẽ có một loại văcxin sẵn sàng để thử nghiệm trong khoảng hai năm nữa". 

Bà khẳng định "căn bệnh khủng khiếp sẽ phải lùi bước trước sự nhẫn nại, lòng kiên trì và năng lực của chúng ta". Phát biểu của bà mang đến hi vọng tràn trề, song 36 năm sau thế giới vẫn phải kiên nhẫn chờ đợi...

___________________________________

Ông James Hull ở Anh mắc bốn bệnh ung thư nhưng vẫn sống khỏe dù ung thư đã chuyển sang di căn. Các tế bào T của ông thuộc hạng siêu khỏe, có thể tiêu diệt được mọi tế bào ung thư.

Kỳ tới: Tế bào T và ca ung thư bí ẩn

Cuộc 'trường chinh' tìm văcxin cứu người - Kỳ 2: Cuộc chiến với tử thần Ebola

TTO - Cuối năm 2013, dịch Ebola bùng phát ở Tây Phi. Từ Guinea dịch lan sang Liberia, Sierra Leone, Nigeria và Senegal. Ngày 8-8-2014, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tuyên bố tình trạng y tế khẩn cấp toàn cầu về dịch Ebola.