Trong cái nắng gay gắt giữa tháng 4-2021, ông Trương Văn Tỏ (61 tuổi, tổ trưởng tổ tự quản số 3, xã Ea R’Bin, huyện Lắk, Đắk Lắk) đưa chúng tôi ngược dòng sông Cha, từ thôn Quảng Hà, xã Nâm N’Đir (huyện Krông Nô, Đắk Nông) hướng về xã Ea R’Bin (huyện Lắk, Đắk Lắk).

Suốt chiều dài khoảng 10km có hàng chục điểm sạt lở, nhiều đoạn bờ sông biến thành bờ vực thẳng đứng, từng mảng đất rạn nứt, chực chờ đổ ụp xuống lòng sông…

4 lần di dời vẫn mất nhà

Bờ sông biến thành bờ vực và có thể tiếp tục sạt lở bất cứ lúc nào - Ảnh: TRUNG TÂN

Một trong những khu vực bị cấm khai thác do sạt lở nghiêm trọng - Ảnh: THẾ THẾ

Ông Tỏ kể ông ở vùng đất này đã hơn 30 năm. Sông Cha trước đây chỉ rộng khoảng 20 - 30m nay nhiều đoạn phình to. Có đoạn nước "ăn" vào bờ hàng trăm mét, sụt sâu tạo ghềnh thác khiến dòng chảy dữ dằn hơn…

Thuyền cập bến, ông Tỏ đưa chúng tôi đến hiện trường căn nhà 2 tầng của ông đã đổ sụp xuống sông.

"Nhà tôi trước nằm cách bờ sông hơn 30m nhưng mỗi năm nước lại ‘ăn vào’ 2-5m rồi nuốt luôn cả nhà. Cái nhà tạm này mới dựng lên để chứa máy móc, nông sản, còn gia đình không ai dám ở nữa vì chưa biết sông lại lở lúc nào", ông Tỏ lo lắng.

Ông Trương Văn Tỏ xót xa nhìn lại căn nhà đã bị đổ sụp xuống sông - Ảnh: TRUNG TÂN

Sông mỗi ngày một phình to, ngoạm hết đất của dân - Ảnh: TRUNG TÂN

Ông Khương Phú Huynh (50 tuổi, hàng xóm ông Tỏ) cũng rơi vào cảnh không nhà cửa, vợ chồng phải đi tá túc nhà bà con.

"Mỗi năm sông lấn vô một ít, tôi đã dời nhà lên mấy lần, mỗi lần 10 - 15m. Đến lần thứ 4, tôi dời cách bờ hơn 30m, làm nhà kiên cố nhưng cũng bị sạt, toàn bộ tài sản trôi xuống sông. Hơn 2,8ha đất của gia đình nay còn đúng 7 sào", ông Huynh xót xa nói.

Theo ông Tỏ, dọc khúc sông này có khoảng 30 hộ dân đang canh tác, nhưng hiện hàng chục hecta đất đã bị sạt xuống sông.

"Khai thác cát tràn lan, không kiểm soát được. 15 - 20 tàu cát quần cả ngày lẫn đêm, họng hút cát thi nhau chọc xuống sông, vòi vắt vào bờ. Không ngăn chặn thì những tay hút cát ngày một giàu, dân thì mất đất, mất nhà không biết đến bao giờ", ông Tỏ bức xúc.

Những ngôi nhà đổ sụp xuống sông - Ảnh: TRUNG TÂN

Không chỉ nhà, hàng trăm hecta đất đã bị sông nuốt chửng - Ảnh: TRUNG TÂN

"Tạo phễu" giữa lòng sông để đón cát

Đi dọc bờ sông, cả hướng về huyện Lắk (Đắk Lắk) và huyện Krông Nô (Đắk Nông), không khó gặp hàng loạt bãi tập kết cát. Cát được các tàu ngoạm dưới lòng sông rồi phun lên bờ cao như núi. Sông lở đến đâu, bãi cát cao đến đó.

Tại chân cầu Buôn Tua Srah (giữa xã Quảng Phú, Krông Nô và Nam Kar, huyện Lắk), hai trụ đế móng đã "trơ xương", mặt nền hổng sâu xuống 2-3m. Trong khi cách chân cầu khoảng 500m theo đường sông có 3-4 bãi cát, hàng chục tàu hì hục hút cát suốt ngày đêm.

Sông Krông Nô đang bị sạt lở nghiêm trọng - Ảnh: TRUNG TÂN

"Các vựa cát khoan một hố sâu giữa sông rồi hút lên tàu. Theo dòng nước, cát ở thượng lưu cứ thế chảy về những ‘cái phễu’ này nên các tàu hút rất dễ dàng. Lòng sông vì thế bị bào mòn rất nhanh, hai bên bờ sạt lở liên tục", anh Hà Văn Hùng (thôn 3, xã Nam Ka) nói.

Ông Trần Văn Khánh - phó giám đốc Công ty thủy điện Buôn Kuốp (đơn vị vận hành Nhà máy thủy điện Buôn Tua Srah, Buôn Kuốp, Sêrêpốk 3) - cho biết khi phát hiện hai đế móng trụ cầu bị xói lõm, hổng chân do nạn khai thác cát phía hạ lưu cầu, công ty đã có văn bản gửi ngành chức năng xem xét, giải quyết để đảm bảo an toàn cho cây cầu nối hai tỉnh.

Một tàu chở đầy cát, bụng chìm hẳn xuống sông - Ảnh: TRUNG TÂN

"Chúng tôi đang tiếp tục rà soát, phối hợp cắm mốc để hỗ trợ, bồi thường đợt thứ 7 cho người dân. Tuy nhiên, công ty cũng đề nghị phải làm rõ xem nguyên nhân thực sự khiến sạt lở, không thể mãi trăm dâu đổ đầu tằm", ông Khánh nói.

Trả lời về vấn đề này, Lê Trọng Yên - phó chủ tịch UBND tỉnh Đắk Nông - cho biết các năm qua địa phương rất quan tâm để việc bảo vệ dòng sông. Đến nay tỉnh đã cắm biển báo ở 19 khu vực bị sạt lở nghiêm trọng và nghiêm cấm khai thác cát ở các khu vực này.

Đế hai trụ móng cầu Buôn Tua Srah đã bị bào mòn - Ảnh: TRUNG TÂN

"Đơn vị nào vi phạm sẽ bị xử lý nghiêm, có thể tước giấy phép khai thác cát không đúng giấy phép, bãi tập kết không đúng quy định. Việc phát hiện, xử lý đã được giao cơ quan chức năng, chính quyền địa phương nhưng cũng cần có tai mắt là nhân dân", ông Yên nói.

Về giải pháp ngăn chặn sạt lở, ông Yên cho biết cũng đã tổ chức hội thảo, lên phương án sẽ làm kè mềm. Tuy nhiên các phương án vẫn đang được bàn bạc, trao đổi để phát huy hiệu quả, đảm bảo tính khả thi.

Bờ kè đầu tư hơn 6 tỉ đồng (do thủy điện Buôn Kuốp hỗ trợ) tại xã Nâm N'Đir, Krông Nô, Đắk Nông cũng không thể giữ nổi vì cát bị hút hổng chân - Ảnh: TRUNG TÂN

Theo Công ty thủy điện Buôn Kuốp, những năm qua đơn vị đã phối hợp chính quyền các địa phương 6 lần hỗ trợ người dân bị mất đất, mất nhà do xói lở hai bờ sông.

Đến nay, đã hỗ trợ 78,2 tỉ đồng cho người dân hai huyện Lắk và Krông Nô bị sạt lở, ngập úng đất, hoa màu. Trong số này có 324 lượt hộ ở huyện Krông Nô với diện tích gần 37ha và 197 lượt hộ ở huyện Lắk với hơn 40ha bị sạt lở.

Ngoài ra, công ty cũng đã chi hơn 22 tỉ đồng cho các công trình chống sạt lở, chống ngập và đường dân sinh.

Những bãi cát cao như núi nằm dọc bờ sông - Ảnh: TRUNG TÂN

Và những đoàn xe tải chở cát phá nát đường dân sinh - Ảnh: TRUNG TÂN

Một bãi cát khổng lồ gần nơi có hàng trăm mét bờ sông bị sạt lở - Ảnh: TRUNG TÂN

Đất ven bờ sông bị lở từng mảng lớn tạo thành vực và vẫn đang chực chờ đổ xuống sông - Ảnh: TRUNG TÂN

Nhà ông Tỏ từng cách bờ hơn 30m, nay cũng không giữ nổi - Ảnh: TRUNG TÂN

Ông Khương Phú Huynh đã bốn lần chuyển nhà nhưng rồi nhà cũng không còn - Ảnh: TRUNG TÂN

Tại khu vực sạt lở, vẫn có rất nhiều tàu hút cát hoat động, bất chấp lệnh cấm - Ảnh: TRUNG TÂN

Hoa màu, đất đai của người dân sống ven sông luôn bị đe dọa - Ảnh: TRUNG TÂN

Những tàu hút cát vẫn ngày đêm phun cát lên bờ - Ảnh: TRUNG TÂN

Krông Nô - tiếng kêu cứu từ dòng sông chảy ngược

TTO - 10 năm trước, Krông Nô còn uốn lượn êm đềm, cấp nước cho các ruộng đồng. Từ ngày có thủy điện, 'cát tặc' lộng hành, dòng sông bị đục khoét, phình to hàng trăm mét, ruộng đất của dân theo đó lở ầm ầm xuống sông...