Phóng to

Thomas Hoepker đã quyết định không công bố tấm hình cho đến 5 năm sau vụ tấn công - Ảnh: Thomas Hoepker

Trong bức ảnh mà Thomas Hoepker chụp ngày 11-9-2001, một nhóm thanh niên New York đang ngồi trò chuyện với nhau dưới ánh mặt trời trong một công viên ở khu Brooklyn. Ðằng sau họ, ở phía bên kia dòng sông trong vắt, dưới bầu trời xanh, một đám mây khủng khiếp đầy khói bụi bốc lên ngùn ngụt từ khu Manhattan - chính từ nơi mà tòa tháp đôi bị hai chiếc máy bay đâm vào sáng hôm đó.

Tòa tháp đã sập, và sự đổ sụp đó, cộng với khói, lửa, bêtông đè, các vết nứt đã lấy đi gần 3.000 mạng người, trong số ấy phải kể đến cả những nạn nhân chết do tự mình nhảy ra khỏi tòa tháp.

Mười năm sau, tác phẩm trên đã trở thành bức ảnh mang tính biểu tượng nhất của thảm họa 11-9, thế nhưng lịch sử của nó rất kỳ lạ. Hoepker - một thành viên kỳ cựu của Hãng ảnh Magnum - đã quyết định không công bố tấm hình vào năm 2001 định mệnh và cũng bỏ nó ra khỏi một quyển sách ảnh về thảm họa 11-9 do Magnum phát hành. Ðến năm 2006, nhân lễ tưởng niệm năm năm vụ tấn công, nó mới xuất hiện trong một cuốn sách và lập tức gây nhiều tranh cãi. Nhà phê bình Frank Rich viết một bài về bức ảnh trên cho tờ New York Times.

Ông thấy bức ảnh não nề này ám chỉ sự thất bại của nước Mỹ trong việc rút ra một bài học có ý nghĩa nhằm thay đổi cũng như cải tổ quốc gia sau bi kịch tàn khốc đó. "Nhóm thanh niên trong bức ảnh của Hoepker không hẳn tàn nhẫn. Họ đơn giản chỉ là người Mỹ".

Nói cách khác, một đất nước tin vào việc "tiếp tục sống cho tương lai" đã thật sự hướng về tương lai một cách mau lẹ, tận hưởng ánh sáng ấm áp mặc cho cảnh tượng tang tóc đang làm ngày đẹp trời bị sứt sẹo.

"Dù chẳng muốn nhưng năm thanh niên New York vô cảm kia khiến tôi liên tưởng đến các nhân vật trong phim truyền hình Seinfeld (một loạt phim hài khá nổi tiếng ở Mỹ vào những năm 1990)". Các nhân vật của Seinfeld đã bị Luật nhân đạo kết án vì tội không quan tâm đến đồng loại trong phần cuối của loạt phim này.

Quan điểm của Rich ngay lập tức bị đưa ra tranh cãi. Walter Sipser, tự nhận mình là người ngồi bìa phải trong tấm ảnh, nói rằng anh và bạn gái tuy trông có vẻ như đang ngồi vắt vẻo trên bức tường để sưởi nắng, nhưng thực chất lại đang "trong trạng thái sốc, không dám tin vào mắt mình nữa". Walter cùng bạn gái phàn nàn rằng họ không cho phép Hoepker thể hiện sai cảm xúc cũng như cử chỉ của họ như vậy.

Nói cho cùng, chúng ta không thể "chụp" được cảm xúc. Nhưng năm năm sau khi bức ảnh xuất hiện, tranh cãi về đạo đức của nhóm thanh niên trong ảnh, về đạo đức của người chụp ảnh, hay về quyết định dời ngày công bố nó, thật là vô ích. Giờ nó đã được công nhận là một trong những bức ảnh biểu tượng của thảm họa 11-9.

Nhân lễ kỷ niệm mười năm ngày Trung tâm Thương mại thế giới bị tàn phá, báo Observer Review tái xuất bản nó với tư cách "ảnh đặc biệt của ngày 11-9". Chỉ duy nhất nó mới chứng minh được phong cách nghệ thuật của nhiếp ảnh gia: giữa hàng trăm tác phẩm thể hiện sự kinh hoàng, chụp bởi những nghệ sĩ nghiệp dư cũng như chuyên nghiệp đã làm ta hãi hùng cũng như sững sờ vì chúng ghi lại chi tiết của một tội ác khó tưởng tượng (chắc Osama bin Laden cũng không ngờ lại có một kết quả như thế), bức ảnh này mang tính mỉa mai nhiều hơn, khách quan hơn, và do đó cũng nghệ thuật hơn.

Có lẽ lý do khiến Hoepker giấu bức ảnh đi một thời gian chính là đây, nếu ông - với tư cách của một nghệ sĩ - khẳng định tài nghệ khéo léo của mình giữa cảnh thảm sát hàng loạt thế kia thì ông đã quá đề cao mình.

Giờ đây, bức ảnh này chẳng dính dáng gì đến sự phán xét đạo đức của cá nhân nào cả. Nó trở thành một bức ảnh chụp lịch sử và chụp ký ức. Như những tác phẩm về những khoảnh khắc nhiều biến động của lịch sử, nó đã nắm bắt được sự thật của khoảnh khắc đó: cuộc sống không hề dừng lại vì một trận chiến hay vì hành vi khủng bố đang diễn ra trước mặt.

Một sự kiện hơn 10 năm tuổi thuộc về lịch sử, không phải hiện tại. Ðể cảm nhận đầy đủ nỗi đau của nó, bạn nên xem một cuốn phim tài liệu - rồi chắc bạn sẽ chuyển sang xem một cái gì đó dễ thở hơn, hoặc bởi sự thật đau đớn (và rành rành) là quá nhiều máu đã phải đổ trên khắp thế giới vì thảm họa này, hoặc bởi "chuyển kênh" chính là một bản năng của con người. Nhóm thanh niên trong ảnh không có cách nào khác ngoài tiếp tục sống, và cho mọi người thấy rằng họ đang sống.

NGỌC TRÀ trích dịch (Theo The Guardian)