Đại diện Cảnh sát biển Việt Nam đón đoàn Cảnh sát biển Nhật Bản khi tàu huấn luyện Kojima của lực lượng bảo vệ bờ biển Nhật Bản cập cảng Tiên Sa  - Ảnh: HỮU KHÁ

Gần 50 học giả, các nhà khoa học, các đại diện ngoại giao đến từ Hàn Quốc và các quốc gia Đông Nam Á đã cùng bàn luận về vai trò trung tâm của tổ chức ASEAN trong cấu trúc đa phương của khu vực.

Đề cao những thành tựu mà ASEAN đạt được trong gần 40 năm thành lập, tuy vậy nhiều ý kiến nghi ngờ tính hiệu quả của tổ chức này như một tổ chức khu vực, và cả như một cách tiếp cận thể chế nhìn từ góc nhìn của các nước thành viên.

Chính Biển Đông đã làm cho các nghi ngờ này thêm nhiều cơ sở.

ASEAN giữa những “chiếc bánh”

Trong vấn đề tranh chấp ở Biển Đông, vai trò trung tâm của ASEAN cũng như quá trình thể chế hóa khu vực về hợp tác đang bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Một trong những lý do là cuộc cạnh tranh ngày càng phức tạp của các cường quốc trên cả mặt trận kinh tế và an ninh. Đó là ý kiến của GS Cheng-Chwee Kuik từ ĐH Quốc gia Malaysia.

Theo đó, Mỹ và Trung Quốc đều đã đẩy mạnh xúc tiến những đề xuất kinh tế nhằm tăng cường ảnh hưởng tại khu vực Biển Đông. Nằm trong chiến lược “tái cân bằng châu Á” của chính quyền Tổng thống Barack Obama, Washington đã rất tích cực trong việc thực thi sáng kiến Hiệp định đối tác thương mại xuyên Thái Bình Dương (TPP).

Trung Quốc chẳng chịu kém cạnh với nhiều dự án kết nối và hợp tác khu vực (Con đường tơ lụa trên biển, Ngân hàng Đầu tư và phát triển cơ sở hạ tầng châu Á...). Những dự án này nhằm chuyển đổi những lợi thế địa - kinh tế thành thế mạnh địa - chính trị trong dài hạn.

Dù vẫn còn khá sớm để đánh giá những tác động của các sáng kiến “lấy Trung Quốc làm trung tâm”, theo học giả người Singapore Irene Chan, những nhận định ban đầu cho thấy trong ngắn hạn, các nền tảng do Trung Quốc đề xuất sẽ củng cố vai trò chủ đạo của ASEAN (việc kết nối Trung Quốc - ASEAN, phiên bản nâng cấp của hiệp định thương mại ACFTA...).

TS Lee Jaehyon của Viện nghiên cứu chính sách Asan (Hàn Quốc) cũng cho rằng các kết nối Trung Quốc - ASEAN sẽ tạo điều kiện cho việc liên kết giao thông, cơ sở hạ tầng giữa các quốc gia thành viên. Bên cạnh đó, quá trình tăng cường hợp tác và tài chính của Trung Quốc tại khu vực sẽ kéo theo một cuộc chạy đua của các cường quốc khác như Nhật Bản.

Đây vừa là “chiếc bánh thơm ngon”, vừa là một “đòn bẩy” chính sách mà các thành viên ASEAN có thể mong chờ và tận dụng để tạo lực đẩy cho việc phát triển kinh tế - xã hội từng thành viên.

ASEAN có còn giữ được vai trò?

Tuy nhiên, trong dài hạn, các sáng kiến này một khi đã đi vào vận hành thuần thục sẽ tạo nên những rào cản không hề nhỏ đối với ASEAN. Đầu tiên, các quốc gia sẽ đánh giá thấp các sáng kiến riêng của ASEAN cũng như vai trò lãnh đạo của tổ chức này. Bởi lẽ các sáng kiến của Trung Quốc được đẩy mạnh tại khu vực vốn nằm ngoài các khung hợp tác mà ASEAN làm trung tâm.

Vai trò thể chế của ASEAN sẽ còn đứng trước nhiều thách thức hơn nếu các nguyên tắc trong khung hợp tác của Trung Quốc. Đặc biệt khi các sáng kiến này đi ngược lại những điều khoản trong nguyên tắc hoạt động của tổ chức khu vực này.

Thứ hai, điều này có khả năng làm yếu đi tính kết nối của ASEAN khi các thành viên nhận “những củ cà rốt” từ Trung Quốc để rồi chịu ảnh hưởng ngoại giao.

Ví dụ được hai học giả Herman Kraft (ĐH Diliman, Philippines) và Kim Hyung Jong (ĐH Yonsei, Hàn Quốc) không hẹn mà cùng đưa ra là việc ASEAN bị chia rẽ trong các vấn đề tranh chấp Biển Đông tại các hội nghị “sân nhà” của mình. Nếu Biển Đông trở thành một bài tính thường trực trong cách tiếp cận ASEAN của các nước thành viên chúng ta sẽ thấy một ASEAN hai phiên bản theo quan ngại của nhiều học giả.

Thứ nhất là một ASEAN đồng thuận, với sự tôn trọng và ủng hộ của các cường quốc ngoài khu vực. Phiên bản này sẽ chủ yếu diễn ra trong các lĩnh vực kinh tế và hợp tác về các vấn đề không gai góc.

Ngược lại, với các vấn đề an ninh và có khả năng gây ra nhiều mâu thuẫn, ASEAN sẽ mất đi vai trò của mình như một người “cầm lái” hay một tổ chức điều phối các vấn đề an ninh chiến lược của khu vực.

GS Cheng-Chwee Kuik cảnh báo rằng mặc dù Trung Quốc đã tích cực ủng hộ Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) và các cơ chế khác theo ASEAN+3 (như Sáng kiến Chiang Mai), tuy nhiên cần phải chú ý rằng bất kỳ động thái gì trong cách các cường quốc này vận dụng để thúc đẩy các sáng kiến của họ sẽ có những tác động không nhỏ đến các thể chế do ASEAN lãnh đạo.